carnaval cotabambino niñita bailando

El arte en los pies de una niña quechua.

Declaración del Milenio

Hatun huñunakuypa kamachiynin

55/2. Declaración del Milenio

55/2. Kaypachapa Willarikuynin

Hatun huñunakuymi kay willarikuyta kamachikun:

Kaypachapa Willarikuynin

I. Allin kaykuna

1. Ñuqayku, hatun llaqtakunapa kamachiqninkuna, Nueva York llaqtapi Hatun Huñunakuypa kasqampi huñunakuniku 6 punchawmanta 8 kama setiembre killa 2000 watapi, musuq pacha qallariynimpi, kay pachanchik allin kawsayman puririnanta munaspa, chay kamachiyninkuna musuqmanta qawarinapaq.

2.- Riqsiparinikum, llapanchikpa qawarinanchikta, llaqtanchikunapa allin kawsayninta hinataqmi qawarinanchik, kallpanchachinanchik runapa allin kayninta, hina kaqlla chay kaqlla kay pachapi kayninta. Hatun kamachikuq hinam allinta kamachina kaypachapi runakuna rayku, wakchakunapaq aswantaq warmakuna rayku, paykunam musuq runakuna kanqaku.

3. Hatun Huñunakuypa kamachiynintam aswan kallpanchachiniku Carta de las Naciones Unidas nisqanta, llapa runapaq kaptin, haykaqpaqpas kaptin. Kay pachapi llapan llaqtakunapa, aswan huñunakuy, qawarinakuy, tinkunakuy, rimarinakuy kaptinmi kallpanchakunqa chay hatun huñunakuypa kamachikusqanman hina.

4. Chay kamachiyman hinam kay pachapi allin kawsayta wiñaypaq puririchisaqku. Llapan llaqtakunawan chay kaqlla kaynintam munaniku, suyunkuna kaqta hinallataq imaynam kamachinakuyninkuta sumaqyachiyta, awqanakuymanta allinman chayayninyta llapan llaqtakunapa munasqam hina, qawa llaqtakuna atipasqan llaqtakunapa,  kikinku kamachinakuyninkuta, ama qawa llaqta imapipas huk llaqtaman atipayninta, llapanchikpa imapipas chay kaqlla kayninta, imayna kaspapas, imapi iñispapas, imayna rimaspapas chayta mana qawarispa hinataq qawa llaqta yanapanakuytam qawariniku, ima wakcha kay, runa kay, kawsaynin sasachakuykunamanta qatarichinapaq.

5. Kay pachapi runakunapaqmi allin kallpanchay kanan, chaypaqmi allinta qawarispa puririchichanchik, kunanqa manam allintachu aypunakun chay musuq tinkunakuq llaqtakunapa kallpanchayninqa, hinallataq chaninpas. Riqsirinikum hatun atiysapa llaqtakunata, musuq kallpanchakuq llaqtakunatapas sasachakusqankuta, kay wakcha llaqtakuna yanaparinankupaq. Chay raykum llapanchik yanapanakuspa ñawpaqman qawarispa mana imatapas manchakuspa puririnanchik. Kay ruwaykunam llapan llaqtakunapaq kanan, wakcha llaqtakunapaq, huknin llaqtakunapaqpas chay raykum tukuy kamachiykunata ruwana, chay llaqtanakunawan kuskanchaykanakuspa.

6. Riqsirinikum XXI pachapi tinkunakuypaq wakin allin kaykunaqa aswan chaniyuq kasqanta:

• Qispiy. Warmikunapas qarikunapas wawankutam mana yarqay, mana manchakuy,  mana llakikuy, mana ñakariyniyuqpas allin kawsayniyuqta uywaytam, kikinku allin kawsaytapas atinankum. Chaypaqmi allin kamachikuqta akllakunanku allinta ñawpaqman llaqtankuta puririchinanpaq.

• Chay kaqlla kay. Allin puririymanta, manam pitapas mayqin llaqtatapas micharichinachu. Warmipaq qaripaqpas chay kaqllam kanan imapas.

• Yanapanakuy. Llapan llaqtakunapa sasachakuyninkunaqa chay kaqllam, llapankupa qawasqanmi kanan, imaynam allin kaykuna, yanapanakuykuna hina. Sasachakuqkuna, wakchakunam aswan yanapanakuykuna chaskiqmi kanan, atipayniyuq llaqtakunamanta.

• Uyachanakuy. Kikin puram runakunaqa kawsarinanku, huk iñiqkuna, huk kawsaqkuna, huk rimaqkunapiwan. Chaykunam allin qawarina, manam manchachikunachu muchuchinakunataqchu, kaypachapi llaqtanchik puraqa. Llapan llaqtakunapim qawka kawsayta allin tinkunakuyta kallpanchananchik.

• Kay pachanchik allin qawarininmanta. Lliw kaysaykunaqa hinataq uywakunapas allin miray, allin kawsaypas, kanantam qawarinanchik allinman chayarinapaq. Chaymi hamuq runamasinchikunaman saqirisunchik kay pachanchikpa qukuwasqanchikta. Tikrachinam imaynam kunan kamachikuykunata, aswan allinpaq hamuqkunapaq, wawanchikunapa, wawankunapaqpas.

• Llapanchikpa ruwana. Llapan llaqtakunam allinta tinkunakuspa, sasachakuykuna mana mirananpaq, allin kawsayman hinataq allin yachayman chayanapaq imatapas ruranchik, tukuy imatapas kamachinakunanchik. Llapan huñunakuymanta aswan hatun kasqan rayku, chaymi Hatun Huñunakuyqa, aswan kamachikuykunatam, chaypaq hina ruwarinan.

7. Kay allin kawsaykuna, sumaq chayaypi tukurinanpapmi, kamachikuykunata willarimuniku aswan allinkunam nispa.

II. Qawka kay, allin kay, awqanakuna chinkachiymantawan.

8. Imatapas ruwasaqkum awqanakuyta llaqtanchikunamanta wischunapaq, llaqta ukupi hinataq llaqta purapas, chaywanmi kay watakunapi yaqa 5 hunu runakuna wañurqa. Hinallataqmi imaynatapas chinkachisaqku aswan hatun awqanakunapa manchachikuyninta.

9. Chay raykum kamachiniku:

• Sapa llaqtanchikunapa huk llaqtakunawanpas nanachinakuytam qawarinanchik, Hatun Huñunakuypi kaqkuna allinta ruwanankupaq imaynam Corte Internacional de Justicia nisqanman hina, ima awqanakuypi kaptinkupas.

• Hatun Huñunaykuta aswan kallpanchasun, qawka kay, allin kaytawan alllinta puririchinanpaq, chaypaqmi tukuy imatapas quna, mana awqanakuy kananpaq, allin kay takyananpaq awqanakuy tukuptin imapas allichanapaq. Chaypaqmi Asamblea Generalta mañaniku, Hatun Huñunakuypa Operaciones de Paz nisqan huñunakuyninpa, qawachiyninta aswan qawarisun nispa.

• Hatun Huñunakuyta huk huñunakuykunawan allinta tinkunachisun imaynam Capítulo VIIIpi kamachikuynin kaqta hina.

• Awqanakuna qawanapaq, chinkachinapaq, runakuna tukuy llaqtakunawan allinta imatapas ruranankupaq qawarina, hinataqmi llapan llaqtakunata mañaniku icha anrinikunmanm musuqmanta qawankuman ima Estatuto de Roma de la Corte Penal Internacional nisqanta.

• Llapallanchik tukuy imata rurachwan ama awqa manchakuy kananpaq, hinataq huk huñunakuykuna, kay nisqanchikpaq kaptin chaymanpas asuykunanchikpaq.

• Droga nisqan, runa wañuchiq, chinkachinapaq llapanchik imakunatapas rurananchik, llapan llaqtachikpi allinta kamachispa chinkachinapaq.

• Llapan  llaqtakunapim aswan imakunatapas kallpanchaspa rurana, huchallikuyta chinkachinapaq, warmi rantiy, runa rantiy, mana allin qullqichakuypas tukunanpaq.

• Hatun Huñunakuy qullqi wanachiyninkunata tukurichisun, manam allinchu wakcha llaqtakunam aswan sasachakunku, aswan chay wanachiykunata tikrachisun allin kuti qawayman, chaynaqa chinkachisun chay wanachiykuna mana huchayuq runakunaman mana chayananpaq.

• Hukllamanta chinkachisun hatun awqanakunata, aswan nuclear awqanakuna nisqanta, chaypaq imatapas rurana chayna kananpaq, kanmantaqmi haykaqpas, llapan llaqtakuna qayarinapaq, chaypi kamachikuykunata, chay hatun awqanakuna, chinkachinapaq llapanchik qawarisunchik.

• Hinallataqmi taksa, sampa awqanakuna ama pipapas makimpi mirarinanpaq kamachikuykunata qawarina, allin kawsayman chayarinapaq,  llaqtanchikunapi chay awqanakuna chinkananpaqpas imaynam Hatun Huñunakuypa Conferencian kamachikusqanman hina.

• Llapan llaqtakunata mañakuna, icha awqanakuna hapiy, allchay, ruray hinallataq mina personal nisqan awqana ama kananpaq, Convencionman tinkunakunankupaq, chinkachinapaqpas, hinataq tinkunakuchun allichasqa Protocolo mina awqana Convencionmanpas.

10. Hatun Huñunakuypa llaqtankunata mañakuniku Tregua Olimpica nisqanta qawarichunku, sapakama utaq huñunasqapas, kunanpas hamuypipas,  Comité Olímpico Internacionalta kallpanchaysiyta, hawka kay, allin kaypi llapa runapa allin kawsaypi tiyananchikpaq, pukllaywan allin atipanakuypi.

III. Wakcha kay wiñariynin, chinkachiyninpas

11. Imakunatapas ruwaspas, masinchikunata, qarikuna, warmikuna, warmakunatapas ancha wakcha kay manan allin kawsayta, mana allin kayta atichiptin, qispichinanchik, kunanmi chayna kanku 1,000 hunu runakuna. Allin kawsayman chayarinankupaq imaynallapas, wakcha kay tukurinanpaqmi munachkaniku imakunatapas rurayta chayna kananpaq.

12. Chay raykum kamachiniku, kaypi tukuy llaqtakunapipas tukuy imatapas rurayninta wakcha kay chinkachinapaq.

13. Chaykuna allinman chayananpaqa, sapa llaqtam allin kamachikuyta atin, allin kawsaypi kayta, atin. Hinataqmi hatun llaqtapa rurayninkuna, qawa llaqtakuwan allinta puririnan, qullqi ruraykunapas allintam ñawpaqman rinan.

14. Hinataqmi llakiyku kachkan imaynam musuq kallpanchakuq llaqtakuna, aswan allinta puririnanpaq, harkaykuna kaptin. Chay raykum tukuy imatapas ruwasaqku, allin chayayman Hatun llaqtakunapa 2001pi Reunion nisqanman chayananpaq, chaypim imayna kallpanchanapaq chaykuna maskay kanqa.

15. Hinataqmi wakcha llaqtakunapa muchuyninkunata qawarisaqku. Chayna kasqampim kusirikuniku Hatun Huñunakuypa Tercera Conferencia nisqanpi, mana kaqniyuq llaqtakuna huñunakunankupaq, chaymi kanqa mayokillapi 2001 watapi, chaypim tukuy imata qawarisaqku allinman chayarinankupaq. Chaymi kaqniyuq llaqtakunata mañaniku:

• Manaraq chay Conferencia kachkaptin ruwakuchun kamachiykuna, wakcha llaqtakunapa rurasqankuna, huk llaqtakunaman rantikamunanpaq mana pipapas qawasqan kachun, kikillanmanta chayta rurachunku;

• ama suyaspa, ancha manuyuq kaq llaqtakunata aswan qawkayaykachinanpaq allin kamachikuyta rurachunku, hinataq llaqtakunapa manunkuta qupuchunku, chaypaqmi kay llaqtakuna, wakcha kayta, sapa llaqtankumanta chinkachinankupaq, imatapas rurananku; hinaspa

• wakcha kaymanta aswan lluqsiy munaq llaqtakunata, aswan yanapay, allin kawsayman chayarinankupaq kachun.

16. Hinataqmi kachkaniku, wakcha llaqtakunapa manunkuta llapallankupata qawarinaykupaq, kamachikuykunata, llaqtankupi qawa llaqtakunapipas, chay manunku imaynatam qamuq watakunapi ama sasachu qupuynin kananpaq.

17. Quchapi musuq kallpanchakuq taksa llaqtakunapa sasachakuyninkuta qawariniku, chaypaqmi puririchiniku Programa de Acción de Barbados nisqanta, hinaspa qawarinikutaq Hatun Huñunakuypa 22 huñunakuy Asamblea Generalninpa kamachikusqanta. Qawa llaqtakunatam mañariniku, qawachunku chay wakcha taksa llaqtakunapa allin kawsayninta, imaynan kayninkuta.

18. Mana yaku patayuq kaq musuq kallpanchakuq llaqtakunapa sasachakuynin, muchuyninkunatapas qawarinikum, chay raykum mañakuniku yanapukuqkunata, hinaspa mirachimuchun chay qullqi yanapayninkuta, yachay yanapayninkutapas chay llaqtakunapaq, chayna wakisqa kasqankuta qawarispa allin puririyman yanapanankupaq, imankunapas kayman, chayman allinta aparinankupaq.

19.  Hinataqmi kamachiniku:

• Kay pachapi, mana 1 Dólarman llankaynin chayaq runamasinchikunata, 2015 watapaq wakillanman pisichachina, yarqayniyuq kaq runamasinchikunatapas, hinataqmi kay nisqanchiq pachapaq, mana chuya yakuyuq, potable nisqanta, runamasinchukunata, wakillanman pisichachisunchik, chayman aypananpaq.

• Qawarinataqmi chay watakunallapi, llapan llaqtapi warmi, qari warmakuna, primaria yachayllatapas tukunankupaq, chaywan warmi, qari warmapas, kaqlla tukuy yachayman atinankupaq.

• Chay watallapaqtaq pisichina, kimsaman tawamanta, mamakunapa wañuyninta, iskayman kimsamanta, manaraq 5 watayuq warmakunapa wañuynintapas, kunan kaqkunata qawaykuspa.

• Chaypachapaqmi harkayachina, chinkachina VIH/SIDA nisqan wañuy unquypa mirarinanta, chukchu unquypa wañuchikuyninta, hinataq huk llapa runa hapiq hatun unquykunatapas.

• Aswanmi qawarina wakcha warmakuna VIH/SIDA wañuy unquywan kaqkunata.

• 2020 watapaqmi 100 hunu wakcha runakunapa kawsayninta imaynallatapas allichachina, imaynam “Ciudades sin barrios de tugurios” kamachikuyninman hina.

20. Kamachinikutaqmi:

• Warmipas qaripas chay kaqlla kanantam qawariniku, hinataqmi qawariniku imaynam warmi, wakcha kayta tukuchinanpaq, yarqaytapas, unquykunatapas, allin kawsayman puririynintapas, tukuy ima ruranantawan.

• Rurana, haypachinataq kamachikuykunata, llapallan llaqtakunapa sipasnin, maqtankunapas allin llankayniyuq, chaninchasqayuq kanankupaq.

• Hampi ruraqkunata mañarina wamaq hampikunata mirachinankupaq, llapan musuq kallpanchakuq llaqtakunapi runakunapaq aypayninman kananpaq.

• Llaqta huñunakuywan sapaq huñunakuywanpas kuska allinta puririnankupaq, tukuy imatapas rurana wakcha kayta chinkachinapaq hinallataq allin kawsayman chayarinankupaq.

• Qawarinataqmi musuq yachaykunata llapanku aypunakunankupaq, aswan willarikuymanta, yacharichikuymanta yachaykunata imaynam Declaración Ministerial 2000 del Consejo Económico y Socialnisqanman hina.

IV. Kay pachanchik qarkakuyninmanta.

21. Imatapas ruranapunim llapa runata, wawanchikunata, willkanchikunata qarkarinapaq, mana allin pachapi tiyanankupaq, allpachikunata kikinchik waqllichiptinchik rayku, kawsaykunatapas  pisichiptinchik.

22. Programa 217 nisqan kamachikuykunata huk allin kawsaypaq kamachikuykunatapas qawarinikutaqmi, allpanchikmanta, pachanchikmanta Conferencia de las Naciones Unidas sobre el Medio Ambiente y el Desarrollopi nisqanman hina.

23. Chay raykum kamachiniku, musuqmanta allpanchikwan ima ruraykunatapas allinta rurasun, qawarispa hamuqkunata yachachisun wiñaypaq chay allin kawsaykuna takyananpaq, chaypaqmi qawariniku kayta:

• Protocolo de Kyoto nisqan puririnanpaqña, ichapas 2002 watapi Conferencia de las Naciones Unidas sobre el Medio Ambiente y el Desarrollo manaraq chunka watanman chayarichkaptin hinaspa pisichisun tukuy kañaykunata, tukuy ratachiykunata kay pachanchik allin kananpaq, efecto invernadero nisqan mana mirarinanpaq.

• Sacha markakuna allinta patachanapaq, wiñarinanpaq, mirarinanpaqpas tukuy imatan rurarinanchik chayna kananpaq.

• Convenio sobre la Diversidad Biológica y la Convención de las Naciones Unidas nisqanpa kamachikuyninta, aswan mañarikusun nisqanman hina kananpaq, llaqtakuna ancha usyawan chunniqyayninmanta, Africa llaqtapi aswanqa.

• Yakukuna mana allin hapiyninta chinkachisun, tukuy kaq kamachikuykunata, chay patachachinapaq, llapanchik allinta aypunakupaq, lliw suyupipas, llaqtanchikpipas, kayllapipas.

• Runamasinchikuna,  pacha llakichiq huk llakikunatapas pisirichinapaq qawarinanchikmi llapanchik chaypaq imatapas rurarapaq.

• Qawarinikutaqmi kayninchikmanta yachaykunaman pikunapas yacharinanpaq.

V. Allin kamachikuymanta, allin kawsayninchikmanta, llaqtapa allin kamachiyninmanta.

24. Allin llaqtapa kamachiynin, runa kayninchikunapas, llapa llaqtapi runapa kayninkunapas allin kananpaqmi, tukuy imata rurarinanchik, hinallataqmi allinman puririyninpaqpas.

25. Chay raykum kamachiniku:

• Declaración Universal de Derechos Humanospa kamachikuyninta llapanta puririchisun qawarichisun.

• Llapa llaqtanchikuna runapa, tukuy ima, allin kawsayninpaq kaqta kamachisun, allinta qawarispa chayna kananpaq.

• Llapan llaqtanchikunapi mirarichisun llaqtapa kamachiynin allinta puririnanpaq, hinallataq allin kawsayninchiktapas, aswan sapan kaqkunapatapas.

• Warmi chaqtaykunata chinkachinam, chaypaq Convecion nisqanta paqtachina chaykuna chinkananpaq.

• Huk llaqtayuq runamasinchikuna allin qawasqa kananpaqmi tukuy imatapas rurananchik, hinataq llankaqkunapaq, ayllunkunapaqpas, tukuchinam imayna kayninchikmanta, llaqtanchikunapi mana allin qawanakuy kaptin, hinaspa aswan allin kawsaypi kakunapaq, allinta kamachinakuna.

• Chay kaqlla llapanchik kuska allinta qawarinachikusun chaypi llaqtanchikunapa runamasinchikuna uyarichikunankupaq.

• Willarikuqkuna allinta yacharichiwananchikpaq imatapas rurasunchik chay kaqta hina willawananchikpaq.

VI. Mana pipapas qawarinan runakuna qawariyninmanta.

26. Pacha llakikuna, sipiykuna, awqanakuykuna, huk llakikunapapas sasachakuyta, warmakunapas, llaqtarunakunapas chay kaq sasachakunku chayta yanapanapaq, imatapas rurasaqku yanapanakuy, amachanakuypas kananpaq allin kawsaypi kanankupaq.

Chay raykum kamachiniku:

• Llapan llaqtakunapa yanapakuy kamachikuykunaman hina mirarichina, kallpanchana llaqta runakuna qawariniynin.

• Qawa yanapanakuyta kallpanchana, hinallataq lluqsiq runakuna chaskiq llaqtakunatapas  yanapana, chaykunata llapankuta yanapanankupaq, qawarinankupaq hinaspa lluqsiqta, huk runakunatapas kikillanmanta kutirinankupaq, musuqmanta llaqtankupi takyakunankupaq.

• Convención sobre los Derechos del Niño12 nisqanta musuqyachisun, puririchisun, hinaspa warmakuna rantiy, awqanakuypi kay, mana allin, millay ruraykunapi kaqta chinkachinapaq kamachikuykunata puririchisun.

VII. África llaqtakunapi aswan yanapayninmanta.

27. Africapiqa yanapasunmi llaqta kamachikuynin allin kananpaq, hinallatqmi hawka kaypi, wakcha kay chinkachiy, allin puririyninpas chayna kananpaq, chaywan Africa llaqta llapan llaqtakunawan kuskanchakunankupaq.

28. Chay raykum kamachiniku:

• Africapi musuq llaqta kamachikuynintam aswan yanapaniku, tukuy ima kamachikuyninkunapi.

• Llaqtakuna hawka kaypi takyakunankupaq yanapasunchik, takyachisunchik, hinaspa allin llaqta kamachiyman puririchisun, chayna kananpaq tukuy rikchaq yanapaykunata chayarichisun.

• Africapi wakcha kay chinkachinapaq, allin puriyman chayanapaq, tukuy rikchaq kamachiykunata rurasunchik, manunkuta tukuchisun, allinyachisun rantinakuyman lluqsinankupaq, musuq yachaykuna, qawa qullqiwan llankaq hamuy munaqkunata mirarichisunchik.

• Africata aswan yanapasunchik hatun VIH/SIDA wañuy unquy ama mirananpaq, hinallataq huk unquykunatapas.

VIII. Hatun Huñunakuy kallpanchachiy.

29. Hatun Huñunaykuta kallpanchachisunchik, aswan allin kaykunapaq rurarininpaq: allinman llaqtakuna musuqyayman puririnanpaq, wakcha kay chinkachinapaq, mana yachay, unquykunapas chinkachinapaq, mana chay kaqlla llapanpaq kay chinkachinapaq, awqanakuy, manchachikuy, huchakuy chinkachinapaqpas, hinallataq kay pachanchik qulluchiynin, waqllichiynin chinkachinapaq.

30. Chay raykum kamachiniku:

• Asamble Generaltam  qawarinanchik aswan allin kamachikuqta hina, Hatun Huñunakuypa kamachikusqaman hina allinta chaykunata ñawpaqman sutimpi puririchinanpaq.

• Consejo de Seguridadta aswan alliyachisunchik allinta qawarispa tukuy imaymanankunapi.

• Consejo Económico y Socialta kallpanchachisunchik, chayarisqanman hina, chaywan allinta puririnanpaq imaynam Cartapa kamachikuyninman hina.

• Corte Internacional de Justiciata kallpanchachisunchik llapa llaqtakunapa allin kawsay, hawka kawsaypas  kananpaq.

• Hatun Huñunakuypa, sapa huñunakuynin, kikinku pura allinta qawarichinakunankupaq, ruranankupaqpas, aswan qawarisunchik.

• Organizacionta qawarisunchik atiyniyuq kananpaq, allinta kasqanpipuni kamachikuynin rurarinanpaq.

• Secretariata mañarisunchik, Asamblea Generalpa kamachikuyninkunaman hina, llapan llaqtakunapaq chay atiykuna aypunanpaq, aswan allin kamachikuykunawan,  musuq yachaykunwanpas, hinaspa chay llaqtakunapa mañakuyninkunata, allinta qawarispa puririchichun.

• Convención sobre la Seguridad del Personal de las Naciones Unidas y el Personal Asociado nisqanman tinkunachiyta qawarisunchik.

• Hatun Huñunakuy, huk huñunakuyninkuna, Bretton Woods nisqan huñunakuy hinallataq Organización Mundial del Comerciopiwanpas allin puririyninta qawarisunchik allin kawsayman chayanankupaq, huk huñunakuykunaywanpas ima, hawka kay, musuq kallpanchakuypas, sasachakuypaq, allin kamachikuykuna tarinapaq.

• Hatun Huñunakuy, sapa llaqtapa huñunakuyninwan allin kawsaypi kanankupaq, Union Parlamentaria nisqanpi, qawarisunchik, kaykunapaq: hawka kay, allin kay, musuq kallpanchakuy, llapa llaqtawan qawarinakuy, llaqta kamachiynin hinataq qari warmimanta kayta.

• Sapaq huñunakuyman, yanapakuy huñunakuykunaman llaqtamanpas qawarisunchik, aswan allin kayman chayananpaq, Organizacionpa kamachikuynin allinta rurakunanpaq.

31. Asamblea Generaltam mañaniku sapa kuti qawarichun imaynatam rurakuchkan kay Declaracionpa kamachikuynin, hinallataq Secretario Generalta willakuykunapi willarimuwananchikpaq, sapa kutilla Asamblea qawananpaqpas chaywan hamuypaq, imakunatapas ruranapaq.

32. Aswanmi qawariniku kay wiñay pachapi, Hatun Huñunakuymi llapa runapa wasin nispa, chaywanmi imaynatapas rurasaqku hawka kay kananpaq, yanapanakuy, kallpanchakuy, kananpaqpas ima. Chay raykum, llapaykupa yanapayninkuta chayna kananpaq churariniku yapayniykutapas.

8 pacha huñunakuy

8 setiembre puchaw 2000 wata

Kachi huancaray minapi

Kachi wankaray minapi

Sapallaypi llakisqayta

Amam pipas yachanqachu.

Sapam qutu apu urqu

Qamllamanmi willakuyki.

Kachim sisan kachin waqan

Llakisqayta qawarispa

Qaqamanta tuñiq rumi.

Auki picop wichichisqan

Qamraqmiyá llakiwanki.

Pacha mamap sunqunmanta

Sepulturamanta hina

Paqarimuq runakuna.

Willaykuway chay ukupi

Kusi kawsay kanchu chayta.

Imatataq willasqayki

Sunquy kirisqan llamkani

Tutatapas punchawchaspa.

Kukallaywan quqawchasqa

Kallpayta tukullachkani.

Socavon pikip pachanpi

Llaqtamasiy runakuna

Takay astawan nanaqta.

Ñawiykita kicharispa

Ñam inti lluqsimunqaña.

Takasun aswan kallpawan

Ñawinchikta kicharispa

Ñam inti lluqsimuchkanña.

UNO APRENDE	YACHARILLANCHIKMI
(J. L. Borges)	(J. L. Borges)
Después de un tiempo,	Chaypachamantaqa,
uno aprende la sutil diferencia	sapaqtam allinta yacharillanchik
entre sostener una mano	imaynam nuna qipachiymanta
y encadenar un alma,	imaynam maki hapiymantaqa,
y uno aprende	chaymi yacharillanchik,
que el amor no significa acostarse	kuyakuyqa manam puñuyllachu
y una compañía no significa seguridad	piwanpas kayqa manam allin kay kaqllachu,
y uno empieza a aprender...	chaynatam yachariyta atinchik.
Que los besos no son contratos	muchanakuypas manam ariniykunallachu
y los regalos no son promesas	ima qunakuypas manam wiñaypaqchu
y uno empieza a aceptar sus derrotas	chaymi atipaytaqa allinmi ninanchik
con la cabeza alta y los ojos abiertos	kichasqa ñawiyuq, sinchi umayuq
y uno aprende a construir	chaynatam ruwayta yacharillanchik
todos sus caminos en el hoy,	kunan llapa puriykunata,
porque el terreno de mañana	hamuq pachañataqmi
es demasiado inseguro para planes...	mana allinchu imapas puririchinapaq,
y los futuros tienen una forma de caerse en la mitad.	chawpillapi tukuq hinam hamuq pachaqa.
Y después de un tiempo	Chaymantañataqmi
uno aprende que si es demasiado,	llumpay kasqanta yacharillanchik,
hasta el calorcito del sol quema.	intipa quñiychanpas rawrakunmi
Así que uno planta su propio jardín	kikinchikpa muyanchikta tarpullanchik,
y decora su propia alma,	nunanchikta sumaqyachinchik
en lugar de esperar a que alguien le traiga flores.	mana pitapas waytayuqta suyaspa.
Y uno aprende que realmente puede aguantar,	chaynam yacharillanchik suyay atiyta,
que uno realmente es fuerte,	sinchi kallpayuq kasqanchikta,
que uno realmente vale,	aswan chaniyuq kasqanchikta.
y uno aprende y aprende...	chaymi musuqmanta yacharinchik…
y con cada día, uno aprende.	sapa punchaw yacharillanchik

Carnaval takikuna

Chayraqmi, chayraqmi chayaykamuchkani,		Maypiraq tupayman yanaypa yananwan,
Wayrachawan, vientochawan pareschakuykuspa.		Kaynachallatam saruykullasaq.
Mamay kachamuwan pasearikuy nispa,		Kaspichakichay pichiwchay señoratataq saruwaq,
Taytay kachamuwan puririkuy nispa.		Cuidadochawan purinki, cuidadochawan kawsanki.
		Pichqa esquinatas puyucha qispirqamun,
Hanaypas, uraypas paseakunallaysi,		Corazonchallanpas kicha kicharisqa.
Wakmanpas, chaymanpas purikunallaysi.
		Chayllay puyupaqa manas maman kanchu,
Chiwanki, chiwanki mancharichiwanki,		Manas taytan kanchu,
Warma yanachayta kachaykachiwanki.		Ñuqayá maman kasaq, ñuqayá taytan kasaq.
Chiki tukuñataq qawapayawaqsa,		Añallaw añallaw puka pikanti,
Paypa yananwanpas purichakayman hina.		Atataw atataw ulluku pikanti.
Mullipa rurunta kachurquwaqchu,		Añallaw añallaw arroz chupicha,
Hukpa yananta qichurquwaqchu.		Atataw atataw calabazachalla.
Qawaykuway mapas, riqsiykuway mapas,		Akakaw akakaw imam tipawachkan,
Kikiypa yanaywanmi purikamuchkani.		Tunaspa kichakanchu, añaspa sillunchu.
Tipaykuway, ulluykuway waylis,		Akakaw akakaw imam siqsiwachkan,
Sunquchallaymi nanallawachkan waylis.		Wallpap itanchu, pasñap sillunchu.
Yunka sisi hina tipi wiqaw pasña,		Huanta pikanti miski pikanti,
Wiñaytaraq tukuy ñuqawan kanaykipaq.		Huamanga pikanti puchqu pikanti.
Yaw, yaw puka polleracha,		Hakuchik urayta manam rillaymanchu,
Imatam ruwanki saray ukupi,		Ranrallañam kasqa mitkarukuymanmi.
Mamaykimanmi willaykamusaq,
Saray ukupi ruwasqaykita.		San francisco campana agoniayata waqtaykuy,
		Manas razonchu kawsayniy,
Imam qukuwan willaykamuypas,		Manas razonchu kuyayniy.
Imanawanqam tayta mamaypas,
Carnavalpiqa pukllakunaymi,		Ayrabamballay cañasu colerachayta cortaykuy,
Carnavalpiqa tusukunaymi.		Sinchi rabiasqam hamuni, warma yanaypa causanpi.
Saray sarapim warmay chinkarun,		Uchuchapas asinsi, quesochallata kachkaspan,
Arwichawanchuch arwichakurqun,		Chillikuchapas asinsi huantinachata qawaspan.
Ratachawanchuch ratachakurqun.

Watuchikuna - Adivinanzas

1) IMACHÁ, IMACHÁ?

mana makiyuq kaspapas panyayta yachan,

mana simiyuq kaspapas sukayta yachan,

mana raprayuq kaspapas pawayta yachan,

mana lampayuq kaspapas allpata quqarin.

2) PITAQ, PITAQ?

Ukun qari, hawan warmi?

3) IMATAQ, IMATAQ

Llaqtan llaqtan willapakuq?

4) IMATAQ, IMATAQ?

Chukchantapas mana ñaqchakunchu,

Kiruntapas mana kanikunchu,

Manaña kirun kaptintaq

Manaña pipas munanñachu.

5) PICHÁ, PICHÁ?

Puchkan chaypas mana kururta ruwanchu,

Awan chaypas mana kallwankunaqa kanchu.

6) IMATAQ, IMATAQ?

Riptiyki rin,

Kutumuptiyki kutimun.

7) PITAQ KANI?

Rimaytaqa atinim.

Takiytapas atinim,

Manataqmi tusuytaqa atinichu.

8) IMATAQ, IMATAQ?

Mana munawaspapas muchawankipunim.

9) IMACHÁ, IMACHÁ?

Qaripa uchuylla,

Warmipataq hatun.

Qaripa takay-taka,

Warmipataq warkuy-warku,

Qallariypim yanay-yana,

Yuyayninpitaq yuraq-yuraq.

10) PICHÁ, PICHÁ?

China kachkaspapas mana wachanchu,

Urqu kachkaspapas mana churiyanchu.

11) PITAQ, PITAQ?

Ninaman yaykun, mana rupanchu.

Yakuman yaykun, mana nuyunchu.

12 IMATAQ?

Mayqin pawaq uywataq ñuñuyuq?

13) IMATAQ, IMATAQ?

Wayrawanpas, parawanpas

Mana wañuq kanchiq.

14) IMATAQ, IMATAQ?

Panpapi puriytapas atinmi,

Yaku wanpuytapas atinmi,

Pawaytapas atillantaqmi.

15) IMATAQ, IMATAQ?

Lecheyuq kaptiymi mana pipas munawanchu,

Manaña lecheyuq kaptiytaq munallawankuña.

16) IMATAQ, IMATAQ?

Punchawpi ñawsa, tutataq rikun,

Chakraykipi waqaptintaqmi waqanki.

respuestas.

1) WAYRA

2) TAYTA CURA

3) CARTA

4) CHUQLLU

5) ARAÑA

6) YUPI

7) RADIO

8) VASO

9) CHUKCHA

10) MULA

11) LLANTU

12) MASU

13) INTI

14) PATO

15) HIGOS

16) TUKU

recopilación ILV Arequipa, DRE 1997

Warmi Urquy (Pedida de mano)

(Tradición)
Llaqtaypiqa kimsa kutitam parlaq puririna, chay sipaspa taytamamanpa wasinta purina. Qari wawayuqqa nisyutam ñakarin.
Ñawpaqta parlaq purina, chiqapunichus manachus, chayta yachaqraq purina. Chaypaq apana kukata, tantata, aychata, qallparata apana, chay qallparaqa huk nakasqam, mana qara chutisqa, chunchull urqusqalla, chaymi qallpara nisqa sutin, chayniyuq purina.

Riniku hinaqa, nisyu mana munakuq churakun, chay warmi churiyuq taytamamankuna, ayllunkunapas. Qariwawayuq taytamamantaqa lliwta ñakarichinku llaqtaypiqa.

Hinaspa chaymantaqa uyanakunku, allinta parlaykunku, haykaqsi urqunanku chaykunata. Chaymataqa huk kutita purillanataq, chaytaqa kancha qipakunapi sayarparichikunku, mana utqaytachu uyarinakamunku, tutam chaytaqa purina, mana punchaychuqa.Wakin tutaqa riki, manam vela kanchu, tutayaqmi nikamunku.

Chayrayku qari taytamamanqa prevenido, velantin, fosforontin purina.
Ñuqap velayqa kachkanmi, kaypi fosforoypas kachkan, nispa chiqanta hapiykachina. Chaypi uyanakunku haykaqsi urqunqanku chaykunata, chaypi apana gastutaqa, mana qara makillayuqchu purina.

Qipa kutipiqa, yachasqallaña chayqa, urquqllaña purina, chaypiqa achkata gastutaqa churakuna: cervezata, upyanakunata, frutakunata, imaymana apana. Qipipi, caballopi, asnopi carganiku chaytaqa. Chaypiqa primerota, qunqurichinku qarita, warmitawan, qarita maqanku, waqtanku. Qariqa chaskikullan, chaypaqchá warmi churinta munan riki.

Tapurinku: Allintachu tiyanki, nispa. Mana allin tiyanki hinaqa guardiayawan wanachisqayki nispa niykunku. Warmitaqa tapunku: Pachayki kanchu, awayta yachankichu, allintachu waykukunki nispa. Qalata pachanta huñuykapunku, chayta churapunku qipinman. Sichus mana churapunku hinaqa, mana allinchu. Manam taytamamanpa wasinpiqa imapas qipananchu.

Hinaspa pachapaqariykama urqupunku, warmitaqa pasachipunku, apakapunku. Chay pasaymantaqa, qariq wasinman chayachinku, chay warmi urqusqataqa. Chaypiqa waykuchinku, llamakunkankunata, uqa kunkankunata quykunku, imaynatas kuchunqa nispa, chay warmi atinchus manachus chaypaq.

Qaritapas suegronqa, qiwata rutuchimun, hatun rumikunata tanqachimun, kanchakunata ruwachin, imaymanata ruwachin. Sichus mana atinchu hinaqa nin:
Imataq kay micha qari, wischupuy aswan nin. Chaynam chay ñuqaykup kaqpiqa warmi urquyqa.

Himno al Quechua - Runasimillay

RUNASIMILLAY
Santiago Ramirez Suarez
Runasimillay llaqtay simi	Quechua lengua de mi pueblo
Sunquy ukupim kawsachkanki(bis)	vives en mi corazón
Tutapipas, punchawpipas	De noche y de día
Umayta kamachinki	guías mis pensamientos
Qanwanmi allin runa qispini	y contigo logro ser mejor
Tutapipas, punchawpipas	De noche y de día
Manamyá qunqasaykichu	jamás te olvidaré
Qanwanmi wañuspa wañukusaq	y al morir, contigo moriré
Taytanchikpa taytankunam	Nuestros antepasados
Qanwan kuskam purirqaku (bis)	contigo caminaban
Runa simi mamachallay	Quechua madre mía,
Llaqtakunatam qanwan	contigo y por ti
Qamrayku qispichimullarqanchik	hicimos crecer los pueblos.
Runa simi mamachallay	Quechua madre mía
Qanwanmi llamkaykuspa	trabajando contigo
Kallpawan paqarimullachkanchik	estamos resurgiendo.
Peru sutiyuq llaqtaykipim	En tu pueblo llamado Perú
Wawaykikuna kuyaykiku (bis)	tus hijos te queremos
Ama wawqiy pinqakuychu	Hermano, no te avergüences
Runasimi rimayta	de hablar el quechua,
Maypipas allin wawanmi kanki	en cualquier lugar eres su hijo
Ama paniy pinqakuychu	Hermana, no te avergüences
Runasimi rimayta	de hablar el quechua,
Maypipas allin wawanmi kanki	en cualquier lugar eres su hija
fuga
kawsachun kawsachun runasiminchik	Viva, viva nuestro quechua
intiwan killawan wiña wiñaypaq	por siempre con el sol y la luna
kusikuy wawqiy, paniy kusikuy	alégrate hermano, hermana alégrate
chaynamá kanqa ñuqanchikrayku	así será por nosotros
wiñaypaq……….kawsachun (bis)	por siempre …………..viva
Llapan sunquywan runasimi mamallaypaq	con todo mi corazón para mi madre Quechua
Qampaqmi wawayki Santiago Ramirez Suarez	para ti tu hijo santi