lunes, 28 de octubre de 2013

Canciones Quechuas Traducidas


(Recopilacion: Jose Maria Arguedas)


CHAYNALLATAQMI WAQAN NINKI Y DICES QUE TAMBIEN LLORA ASI


Altun pawaq siwar qinti  Picaflor esmeralda que vueltas alto
altun pawaq quri qinti,  Picaflor dorado que vueltas alto
cartachayta apapuway  lleva mi carta
yanachallayman entregaykuy.  entrega a mi amada(o)


Waqanqachus manañachus,  Aún llorará? o ya no?
Illakinqachus manañachus. Aún estará triste? o ya no?
Waqaykunqa chaypachaqa,  si llorara,
chaynallataqmi waqan ninki,  dile que yo lloro igual,
chaynallataqmi llakin ninki.  dile que yo me entristezco igual,


Altun pawaq siwar qinti  Picaflor esmeralda que vueltas alto
altun pawaq quri qinti  Picaflor dorado que vueltas alto
cartachayta apapuway  lleva mi carta
yanachallayman entregaykuy. entrega a mi amada(o)


SILILI WAYTA FLOR SILILI


Intillay, killallay ama saqiwaychu,  Sol mío, luna mía no me dejes
karuraqmi rinay tutayallaymanmi. aun tengo que recorrer lejos puedo anochecer.
Sumaq siwar qinti, ama harkawaychu,  Hermoso(a) picaflor esmeralda no me detengas,
mamallaysi maskawan uñan chinkachiq urpi hina. dice que mi madre me busca como la paloma busca a su polluelo
Silili, silili wayta, qawachkankim kay vidayta  Flor silili tu sabes de esta mi vida
mayu hina waqasqayta wayra hina qaparispa. como lloro como el rio, como grito como el viento.




ISCHU KAÑASQAY LA PAJA QUE QUEMO


Urqupi ischu kañasqay,  La paja que encendí en la montaña
qasapi ischu kañasqay  La paja que encendí en la cumbre
iHinallaraqchus rupachkan  aún estará ardiendo?
hinallaraqchus rawrachkan! aún estará llameando?
Hinalla rawrariptinqa,  Si aún arde,
hinalla rupariptinqa Si aún llamea,
iWarma wiqichaykiwan challaykuy! Apágalo con tus tiernas lágrimas
iWarma wiqichaykiwan tasnuykuy! Apágalo con tus tiernas lágrimas




AMAYA TARILLACHUNCHU QUE NO ENCUENTRE


Urqupi wikuña, qasapi taruka  Vicuña de la montaña, venado de las cumbres
tapurikullasqayki;  quiero preguntarte;
kaynintachus pasallarqa  por aquí pasó la ingrata
yanallan saqiriq urpi.  que olvidó a su amado?.
Kayqaya saqirqullawan,  Mira pues me dejó
kayqaya dejarqullawan  Mira pues me olvidó
ñawillay hunta wiqintinta  lleno de lagrimas en los ojos
sunqullay hunta llakintinta.  lleno de tristeza en el corazón.
Yanan saqiriq urpi  Paloma que olvidó a su amado(a)
¡amayá tarillachunchu!  Que no encuentre
wayllay ischupa sullantapas  ni el roció e las yerbas
yakunayaptin suquykunanpaq. para que toma cuando tengas sed.


ALTUN PAWAQ WAMANCHALLAY AGUILA QUE VUELAS ALTO


Ankachallay wamanchallay  Águila, gavilancito
rapraykipi apakuway  llévame en tus alas
rapraykipi apawaspa  llevándome así
ñanchallaman churaykuway. déjame en el camino.


Ankachallay wamanchallay  Águila, gavilancito
kay urqupim chinkarquni,  me he perdido en esta montaña,
rapraykipi apaykuway  llévame en tus alas
ñanchallaman churaykuway. y déjame en el camino.
Chaymantaqa ripusaqmi,  Desde ya me iré,
chaymantaqa pasasaqmi  Desde ya me volveré,
illaqwan tupaykuspa  encontrándome con el viajero
wamanqinuwan taqrukuspay uniendo a un huamanguino.


URQUKUNAPI WAYLLAR ISCHUPAS PAJA DE LAS MONTAÑAS


Urqukunapi wayllar ischupas  Hasta las pajas de las montañas
para chayaptin sullaykachansi,  gotea agua cuando cae la lluvia
chaynam ñuqapas waqallachkani  del mismo modo yo lloro
runapa wasinpi rikuykukuspay  en casa ajena
runapa llaqtanpi qawaykukuspay. en pueblo ajeno.


Urqukunapi wayllar ischupas  Hasta las pajas de las montañas
wayra muyuptin kumuykachansi,  se agachan sopla el viento
chaynam ñuqapas kumuykachani  del mismo modo yo me agacho
runapa wasinpi rikuykukuspay  en casa ajena
runapa llaqtanpi qawaykukuspay. en pueblo ajeno.


CARNAVAL TAKI  CANCION DE CARNAVAL


Chayraqmi chayraqmi  Recién, recién
chayaykamuchkani  estoy llegando
parachawanpas wayrachawanpas  acompañado
contrastaykukuspay.  de la lluvia, del viento


Akakllituy akakllituy  Pájaro picador pajarito
imam qampa ruranayki.  que tienes que hacer.
rumi pataman wicharquspa  subiendo sobre la piedra
iiqiw! iaqaw! ninallayki.  solo decir iqiw aqaw
Qasa pataman wicharquspa  subiendo a la cumbre
iiqiw! iaqaw! ninallayki  solo decir iqiw aqaw


Munankichu yachaykuyta  Quieres saber
maymantachus kani chayta,  de donde soy?,
Wak chimpa huertamantam  soy de aquella huerta del frente
rosas waytapa chawpinmantam  de entre las rosas
clavelinaspa chawpinmantam.  de entre los claveles.


Imatataq qawawanki  Que me miras?
chakiymanta umaykama,  de pies a cabeza,
manañachus riqsiwanki  no me conoces?
watan watan purisqanchikta  yo camino cada año
vida pasaq masiykita  a tu compañero
curpiñuchayki botonaqta. a quien abotona tu corpiño.


Martes carnavales tapurikusqayki  Carnaval del martes quiero preguntarte
martes carnavales tapurikusqayki,  carnaval del martes quiero preguntarte
Taytacha Cuaresmero  Donde ya viene
maytañataq hamuchkan,  la cuaresma,
Taytacha Cuaresmero  Donde ya viene
maytañataq hamuchkan,  la cuaresma,


Chayraqmi chayraqmi  Recién, recién
chayaykamuchkani,  estoy llegando
parachawanpas wayrachawanpas  acompañado
contrastaykukuspay.  de la lluvia, del viento


MORADO SISASCHALLAY  FLORCITA MORADA


Yanqachu kuyallarqani  Quise por gusto?
Yanqachu wayllullarqani  Ame por las puras?
¡tankar kichkachallay!  espinita tankar
kay runapa churichallanta  A este hijo de vecino
kay runapa wawachallanta  a esta hija de vecino
¡Tantar kichkachallay!  espinita tankar
¡morado sisaschallay!  florcita morada


Haykaqcha chayamurqapas  No sé cuando llegó
haykaqcha hamullarqapas  no sé cuando vino
¡tantar kichkachallay!  espinita tankar
Yanqachu kuyaykurqani  Quise por gusto?
yanqachu waylluykurqani.  Ame por las puras?
¡Tantar kichkachallay!  espinita tankar
¡morado sisaschallay!  florcita morada


Mas biencha kuyayman karqa,  Más bien hubiese querido,
mas biencha waylluyman karqa  Más bien hubiese amado,
¡tantar kichkachallay!  espinita tankar
urqupi wikuñitascha  a la vicuñita de las montañas
qasapi tarukitascha,  al venado de las cumbres
¡Tantar kichkachallay!  espinita tankar
urqupi wikuñitascha  vicuñita de las montañas
qasapi tarukitascha,  venadito de las cumbres
¡Tantar kichkachallay!  espinita tankar


icharaq waqaysiwanman  quizás lloraría conmigo
icharaq llakiysiwanman  quizás me acompañaría en mi dolor
¡Tantar kichkachallay!  espinita tankar
¡morado sisaschallay!  florcita morada


NISYU REPUNTE MAS REPUNTE
Mayukunapi challwachakuna  Pececitos de los ríos
qucha mayupi challwachakuna,  pececitos de las lagunas,
sauce mallkicha amparuchayuq  que estas bajo la sombra de los sauces
nisyu repunte chayarqamuspa  ya llegó mas repunte
amaparoy todo aparqusunki.  te llevara sombra y todo.


Urqukunapi puku-pukucha  Pájaro de las montañas
wayllar ischucha amparuchayuq  que estas bajo la sombra de las pajas
wayllar ischupi qisanruwakuq  que anidas en las pajas
nisyu wayralla chayaramuspa  cuando sople fuerte el viento
amparoy todo aparqusunki.  te llevara con sobra y todo.


SAPACHALLAYKI WAQACHKASQANKI  SOLITA(O) ESTABAS LLORANDO
Altoykimanta qawaykamuptiy  Cuando te vi desde arriba
sapachallayki waqachkasqanki  estabas llorando solita(o)
aguila wamanchallay  águila, gavilancito
pato realchallay.  patito real.


Chimpaykimanta qawaykamuptiy  Cuando te vi desde el frente
sapachallayki waqachkasqanki  estabas llorando solita(o)
pato realchallay  patito real
aguila wamanchallay.  águila, gavilancito.


Haku ripukusun niykullarqayki  Te dije, vámonos
iskaychallanchik ripukullasun  vámonos solitos los dos
pato realchallay  patito real
aguila wamanchallay.  águila, gavilancito.


Mamallayraqmi taytallayraqmi  Mi madre aun vive, mi padre aun vive
niykullawarqanki  me dijiste
pato realchallay  patito real
aguila wamanchallay.  águila, gavilancito.


Maytaq taytayki, Dónde está tu padre,
maytaq mamayki.  dónde está tu madre,
Taytallaykipas allpapa sunqunpim  Tu padre ya está muerto
mamallaykipas runapa llaqtanpim  tu madre ya se fue
aguila wamanchallay pato realchallay.  águila, gavilancito patito real.


Altoykimanta qawaykamuptiy  Cuando te vi desde arriba
chimpaykimanta qawaykamuptiy  Cuando te vi desde el frente
sapachallayki waqachkasqanki  estabas llorando solita(o)
sapachallayki llakichkasqanki  solita(o) estabas triste
aguila wamanchallay pato realchallay.  águila, gavilancito patito real.


CHIKCHISCHAY PARASCHAY  GRANIZADA LLUVIA
Hakuraqchu manaraqchu  Vamos aún o ya no?
chikchischay paraschay  granizada lluvia
maymi hamusqanchis chayta  por ahí, por donde vinimos
chikchischay paraschay.  granizada lluvia.


Misitu piña torocha  Misito toro bravo
chikchischay paraschay  granizada lluvia
caballoytas waqrarqunki  dicen que corneaste a mi caballo
chikchischay paraschay.  granizada lluvia.


Ñuqallataq taqwamurqayki  Yo te reté
chikchischay paraschay  granizada lluvia
qamllataq waqraykuwanki  y tu me corneaste
chikchischay paraschay.  granizada lluvia.


Pitaq wak jineteri  y quién es aquel jinete?
chikchischay paraschay  granizada lluvia
qari qari pasarquwan  pasó muy valiente
chikchischay paraschay.  granizada lluvia.


Misitu toro dueñonsi  Dicen que el dueño de misitu
chikchischay paraschay  granizada lluvia
enjalmetas mañakunqa  pedirá adornos
chikchischay paraschay.  granizada lluvia.


Aysariway chutariway  Jálame, llévame
chikchischay paraschay  granizada lluvia
maymi hamusqanchik por donde vinimos
chayta chikchischay paraschay. granizada lluvia.


KAY TUTAYAYPI  EN ESTA OSCURIDAD
Intillay, killallay,
maychallantam lluqsimunki,  por donde sales,
chaychallantam ripukusaq por ahí mismo me iré
maychallantam kutipusaq.  por ahí mismo retornaré.
Intillay, killallay, Sol mío, Luna mía
maypi kanaykikamataq  hasta que estés donde
kay tutapi waqachkani,  estoy llorando en esta oscuridad
kay tutayaypi suyachkayki.  esperándote en esta oscuridad.
Intillay killallay, Sol mío, Luna mía
maychallantam lluqsimunki,  por donde sales,
chaychallantam ripukusaq  por ahí mismo me iré
maychallantam chinkaykusaq.  por ahí mismo desapareceré.


URQUN QASAN PURINAYPAQ  PARA ANDAR POR LAS MONTAÑAS Y LAS CUMBRES
Wikuñachus mamay karqa  Mi madre habrá sido la vicuña?
tarukachus taytay karqa,  Mi padre habrá sido el venado?
urqun qasan purinaypaq  para andar por las cumbres
chiri wayrapa pintuykusqan.  envuelto por el frio viento.


Puku-puku qisanpichus  Acaso en el nido de pukupuku
mamallayqa wachawarqa  mi madre me alumbró?
puku-pukupa uñan hina  para que como pichón de pukupuku
tuta punchaw waqanaypaq.  día y noche llore.


PARIS-PARIS PALOMITA  PALOMITA EMPAREJADA
Llaqtaymanta lluqsirqani Salí de mi pueblo
paris-paris palomita.  palomita emparejada
Imanisparaq kutiykusaq como regresaré
iskaymanta chullallaña  solito(a)
iskaymanta sapachallay.  solito(a).


Wasiymantam hamurqani Vine de mi casa
paris-paris palomita.  palomita emparejada
iAy, imanisparaq kutiykusaq! Ay, diciendo que regresaré
iskaymanta sapachallay  solito(a)
parismanta chullallaña.  solito(a).


PUYUNTA PAWALLASPAY VOLANDO ENTRE LAS NUBES
Llaqtaytas para chayachkan Dicen que llueve en mi pueblo
yanaysi waqapuwachkan,  dicen que mi amado(a) me llora,
kayllay urqupa qipallanpi.  atrás de aquel cerro.
Llaqtaytas lasta chayachkan, Dicen que esta nevando en mi pueblo
llaqtaytas para chayachkan  Dicen que llueve en mi pueblo
kayllay urqupa qipallanpi.  atrás de aquel cerro.


Killinchus ñuqa kayman Debería ser cernícalo
altonta pawallaspa  para volar alto
ama waqaychu nillayman. para consolarle.
Wamanchus ñuqa kallayman Debería ser gavilán
puyunta pawallaspa  para volar entre las nubes
ama waqaychu qapariyman.  para consolarle.


IMA QINTIRAQ TIPYAYKURQA  QUE PICAFLOR LA HABRÁ PICADO
Qantu qantuchay sumaq waytachay,  Mi bella flor de qantu
ima qintiraq tipyaykurqa  que picaflor la habrá picado
Haykay qintiraq tipyaykurqa.  cuál picaflor la habrá picado
Tipyaykusqan horachamantas  Desde la hora en que la picó
manaña qantunta llanllanñachu,  ya no se pone lozana
manaña waytanta waytanñachu.  ya no florece
Qantu qantuchay sumaq waytachay,  Mi bella flor de qantu
ima qintiraq tipyaykurqa,  que picaflor la habrá picado
Haykay qintiraq tipyaykurqa.  cuál picaflor la habrá picado


MANA PIYNILLAYUQ  SIN NADIE
Sapay rikukuni mana piynillayuq  me encuentro sola(o) sin nadie
puna wayta hina llaki llantullayuq.  como la flor de las punas solo con sombra triste
Tiqu pinkulluypas chakañas rikukun  hasta mi flauta se ve desgastado
nunaypa kirinta qaparkachasqanpi.  por gritar la herida de mi alma
Imataq kawsayniy maytataq ripusaq  que es mi vida a donde me iré
maytaq tayta mamay ¡lliwsi tukukapun!.  donde están mis padres, dicen que todo se acabó


AQUTA PALLASPA  RECOGIENDO ARENA
Sachallachuch kayman, rumillanchuch kayman,  Sería un árbol? sería una piedra?
paraptin rupaptin, yanallayta llantuyman.  cuando solee, cuando llueva para proteger a mi amada(o)
Alton puriq waman qamqa rikurqankim  Gavilán que vuelas alto tu habrás visto
kuyasqay yanallay maypiraq kaqta.  donde esta mi amada(o)
Wayqun wayqun puriq apu Warpa mayu Rio Warpa que vas por las quebradas
wiqiywan yapaspa yanayta harkaykuy  ataja a mi amada(o) creciendo con mi lágrimas
Mayu patan urpi imatam ruranki.  paloma del rio que haces?
Aquta pallaspam yanayta suyani.  espero a mi amada(o) recogiendo arena
Manaña manaña rikurimuptinmi  y ya cuando no aparezca
aqu pallasqayta hukmanña quni.  la arena que recogi doy a otro.


RAKI — RAKI  RAKI — RAKI  (flor pétalos separados)
iAy waytachay wayta! ñuchku tika wayta,  Ay florecilla hermosa florecilla
ñuqa ripuptiyqa pillas tikakusunki  cuando me vaya quien te florecerá
pillas waytakusunki quien te florecerá
Qasapi raki-raki kusiñachus kanki,  Raki raki de las cumbres ya esta contenta(o)
warma yanaytawan rakiykuwaspayki  separándome de mi amada(o)
taqaykuwaspayki. alejándome.
Hanay qucha patocha ama waqamuychu,  Patito de la laguna no llores
qaparqachaskaykim sunquyta cuando gritas mi corazón
kirinchawan yanayta yuyachiwan. hiere recordándome a mi amada(o).


WIQIN UPYAQ  QUIEN BEBE SU LAGRIMA
Rasu pampay wikuñitay Vicuñita de los nevados
pichqa pukyupa ñawin upyaq  quien bebe de los 5 puquiales
huknichanta saqiykuway  déjame al menos uno
huknichanta quykullaway  dame al menos uno
warma yanachaywan upyaykunaypaq.  para beber con mi amada(o)
warma yanachaywan tomaykunaypaq  para beber con mi amada(o)


Rasu pampay wikuñitay  Vicuñita de los nevados
pichqa pukiyupa ñawin upiyaq  quien bebe de los 5 puquiales
pichqa pukiyupa wiqin upiyaq  quien bebe de los 5 puquiales
huknichanta saqiykuway  déjame al menos uno
warma yanachaywan para beber con mi amada(o)
upiyaykunaypak  para beber con mi amada(o)


YAWARTA MUCHUCHIN  SUFRIMIENTO
Chukchan almohadaykusqa Con el cabello en la almohada
kay niña puñuchkan.  esta niña esta durmiendo
Yawarta muchuchkan, esta sufriendo
yawarta waqachkan.  esta llorando sangre.


Piraq kay niñata Quien hará sufrir a esta niña
yawarta muchuchin,  hace sufrir
piraq kay niñata Quien a esta niña
yawarta waqachin.  hace llorar sangre.


Sílbale, sílbale, sílbale lorito,  Sílbale, sílbale, sílbale lorito, 
rikchaykachipuway. házmela despertar.
Silbale, sílbale lorito, rikchaykachipuway. Sílbale, sílbale lorito, házmela despertar.

martes, 22 de octubre de 2013

Tambobambino (en la voz de Arguedas)


Tambobambino maqtatas
yawar mayu apamun 
Tambobambino maqtatas
yawar uno apamun 
tinyachallanñas tuytuchkan qinachallanñas tuytuchan
charangollanñas tuytuchkan berretillanñas tuytuchan
wifalitay wifala wifalalalay wifala
wifalitay wifala wifalalalay wifala

Kuyakusqan pasñarí waqayllañas waqachkan
wayllukusqan pasñarí llakiyllañas llakichkan
ponchitollanta qawaspa, charangollanta rikuspa
berritillanta qawaspa, qinachallanta rikuspa
wifalitay wifala wifalalalay wifala
wifalitay wifala wifalalalay wifala

Condorllañas muyushan tambobambino maskaspa
condorllañas muyushan tambobambino maskaspa
manapunis tarinchu yawar mayus apakun
manapunis tarinchu yawar unus apakun
wifalitay wifala wifalalalay wifala
wifalitay wifala wifalalalay wifala

http://www.youtube.com/watch?v=bpTbNQvjjoE

sábado, 10 de agosto de 2013

Llaqtay Mamay

Llaqtay mamay

https://www.youtube.com/watch?v=e1VFcD5vy2w



Mamallay mamachallay maypiñaraq kanki
wawallaykiñataq runapa llaqtanpi
llakita pintuspan qanmanta waqachkan (x2)

Madre madrecita linda donde estarás?
y tu hijo llora por tí en pueblo ajeno,
envolviendo el sufrimiento.

Allpa mankachapim mamallay yanurqa
wiqinwan yapaspan mikuna pisiptin,
llampu simichanwan ninata pukuspan
muchuyta yanurqa mikuy kanankama,
llampu makichanwan ninata waykuspa,
llakita timpuchin kusiyanankama.


Mi madre cocinaba en una olla de barro
añadiendo sus lágrimas cuando escaseaba la comida,
soplaba el fuego con sus los labios suaves,
cocinaba la escasez mientras haya comida
atizaba el fuego con sus manos suaves,
herbía la tristeza mientras haya alegría.

Wawankunata huñuykullaspan
muyuriqchanpi tiyaykachikwaqku,
mikunachalla pisirqullaptin,
simichanmantam umiykullawaqku.

Reunía a sus hijos
y nos sentaba a su alrededor
y cuando la comida faltaba
de su boca nos daba de comer.

Maypiraq turillay panichallaykuna
maypiraq panillay wawqichallaykuna.
chiripi rupaypi waqaq masiykuna
qichwapi urqupi llakiq masiykuna(x2)

¿Dónde estarán mis hermanos, mis hermanas?
¿Dónde estarán mis hermanos, mis hermanas?
mis amigos que lloraban conmigo en el frío, en el calor
mis amigos que sufrían conmigo en las punas, en las quebradas.

Kuyay mamanchik qaqchawaptinchik,
kuskallanchikmi kumuykacharqanchik.
Kuyay taytanchik maqawaqptinchik,
tullpa punkupim kuska waqarqanchik.

Cuando nuestra querida madre nos reprendía,
juntos andabamos cabizbajos,
cuando nuestro querido padre nos castigaba,
llorabamos juntos en la puerta de la cocina.

Paqarin minchallam kutirqamullasaq
mana musyaychallam rikuriramusaq
pusuquy wayqunta, umaka kinrayta
sarawarkaynintam qispirqamullasaq.

mañana, pasado volveré,
sin previo aviso apareceré
por las quebradas de pusuquy (lugar), por las laderas de umaka (lugar)
por sarawarkay (lugar) arribaré.

Potrero wichayta, waywaka qipanta
qanchis qisquchantam chayarqamullasaq

por encima de potrero (lugar), por detras de waywaka (lugar)
por las siete curvas (lugar) llegaré

Retratochayta qawaykuspaqa
kuyay mamallay amaña waqaychu
wayunachaypi pachachallayta
qawaykuspaqa kusirikuchkayña
chayarqamusaqñam...

Viendo mi retrato,
ya no llores madre querida
viendo mi ropa en el lugar donde guardo
alegráte ya, ya llegaré.

jueves, 1 de agosto de 2013

Uso de Adjetivos y Adverbios quechua


Calidad: Quality:
Allin bueno good
Kusa magnífico, bueno, de acuerdo ok
Chuya limpio, perfecto clear, chaste, tidy
Qanra sucio, impuro dirty, unwashed, dishonest, improper
Sumaq lindo, delicioso nice, beautiful, deliciuos, pretty
Millay feo, desagradable ugly, nasty, unpleasant, disagreeable



Sabor: Taste:
Miski dulce, agradable sweet, delicious, gentle, pleasant, agreeable, 
Hayaq picante spicy, hot
Qatqi amargo, agrio bitter, sour
Kachiyasqa salado salty, saline



Tamaño: Size:
Hatun grande, extenso large, big, high, extensive, large
Uchuy pequeño, menudo small, little, doited
Raku grueso thick, hulking
Llañu delgado thin, slim
Kikllu angosto narrow
Qampu ancho width, breadth
Waska largo long, lengthy



Cantidad: Quantity:
Achka mucho, harto many, enough
Ancha mucho, harto much, a lot, very
Pisi poco, menos little, lesser, less, fewer
Aslla poco, insuficiente less, insufficient
Chiqap bastante quite, pretty
Chay tukuy cantidad enorme a lot more, a sigt more
Llasa pesado heavy, unwieldy, bulky
Sampa liviano light, fickle



Forma: Shape:
Ruyru redondo round
Palta aplanado, plano flattened
Lumpu esférico chubby
Kawchi filo, puntiagudo sharp, pointed, spiky
Qachqa aspero rough, jagged
Llampu suave soft, silky



Color: Color:
Yuraq blanco white
Puka rojo red
Yana negro black
Anqas azul blue
Qumir verde green



Número: Number:
Huk uno one
Tawa cuatro four
Suqta seis six
Pusaq ocho eight
Chunka diez ten






Adjetivos (el doble uso del adjetivo genera adjetivo superlativo)
hatun hatun muy grande very large
yana yana muy negro very black






Uso de Adjetivos:  Use of adjetives:
Se coloca inmediatamente antes del sustantivo.  
  Is placed immediately before the noun.
yuraq wayta,   suqta challwa,  miski papa,         sumaq warmi,     hatun wasi
flor blanca,     seis peces,       papa deliciosa,    mujer hermosa,  casa grande
white flower,  six fishes,        delicious potato,  pretty woman,    big house









Yuraq waytata rantimuni Maria miski papata mikun Paykuna hatun wasita qawanku
Yo compro una flor blanca Maria come una papa deliciosa Ellos miran la casa grande
I buy a white flower Maria eats a delicious potato They look the big house



Uso de Adverbios: Use of adverbs:
Agregando el sufijo TA al adjetivo se convierten en adverbio y se coloca inmediatamente antes del verbo conjugado.
  Adding the suffix TA to adjective become adverb and placed immediately before the conjugated verb.
YuraqTA rantimuni Maria miskiTA mikun Paykuna hatunta qawanku
Yo compro una blanca Maria come delicioso Ellos miran la grande
I buy a white Maria eats delicious They look at the big



Pre Adjetivos, adverbios

aswan más more (superlative)
aswan hatun más grande bigger
     
nisyu, sinchi muy very
sinchi raku muy grueso very thick
     
as un poco a bit, a little
as llasaq un poco pesado a little heavy
     
tunpa un poco a bit, some
tunpa karu un poco lejos a bit far
     
yaqa casi almost, nearly, about
yaqa patasqa casi errado almost wrong
     
llumpay demasiado too much, too
llumpay nuyu demasido mojado too wet
     
paqway completamente, absolutamente completely, fully, through, absolutely, utterly
paqway wakcha completamente pobre completely poor

martes, 23 de octubre de 2012

cuento quechua, runasimi willakuy

                    ¿Maypiraq mamay kachkan?
                                        ¿Dónde estará mi madre?

Ischu ukupis huk yutu uqllasqa. Chay yutus nisqa: "Trigo maskakuq risaq", nispa.
Chaysi uqllasqanmanta trigo maskakuq risqa. Kunallanmi kutiramusaq nispansi, chay yutu risqa.
Qichpachallantas risqa trigo maskakuq, hinaspas manaña uqllasqañachu.

Mana maman uqallachkaptinsi huk yutucha tuqyaramusqa. Chay yutuchas qawasqa waqtankunata, hinaspas mana rikusqachu mamanta.
Chay tuqyaramuq yutuchas sunqunta tapukusqa: ¿Maypitaq mamay kachkan?, nispa.
Manas mayqin waqtapipas kasqachu, hinaspas chay yutucha nisqa: Risaqyá mamay maskaq, nispa.
 

Yutuchas maman maskaq risqa. Manas yachakusqachu imayna kasqanta, mana maman uqllachkaptinsi tuqyaramusqa. Waqtanpi maman kasqanta manas rikusqachu yutuchaqa.
Mamanta maskachkaspas llamawan tuparusqa. ¿Qamchu mamay kanki?, nispas yutucha llamata tapusqa. Llamaqa qawayllas qawasqa, manas imatapas nisqachu.
Yutuchaqa sunqunta nikusqa: Llamaqa manam mamaychu kasqa, nispa. 


Hinaspas yutuchaqa tukuy niqman pawaykachasqa mamanta maskaspa. Manasá yachasqachu maman imayna kasqanta.
Chaynallas mamanta yutucha maskasqa, hinaspas tarukawan tuparusqa: Paytapas tapusqa: ¿Qamchu mamay kanki?, nispa.
¿Imaynataq ñuqa qampa mamaykiqa kayman?, nisqa chay tarukaqa. Ñuqaqa tarukam kani, nispa. Chaynata yutuchaman niptinsi, hinalla purisqa. Yutuchaqa sunqunpi nikusqa: Llamaqa manam mamaychu kasqa, tarukapas manataqmi mamaychu kasqa, nispa.
 

Chaymantas yutucha sunqunta tapukusqa: ¿Maypiraq kachkan? ¿Maypiraq mamay kachkanman?, nispa. Hinaspas wikuñawan tuparusqa. Yutucha tapusqa: ¿Qamchu mamay kanki?, nispa wikuñata. Ñuqaqa manam mamaykichu kani, ñuqaqa wikuñam kani, nispansi wikuñaqa nisqa.

Hinaspas chay yutuchaqa hinalla purisqa. Llamaqa manam mamaychu kasqa, tarukapas manataqmi mamaychu kasqa, wikuñapas manataqmi mamaychu, nispa nikusqa. ¿Ñuqapa mamay kanmachu karqa?, nispansi sunqunta tapukusqa.
Arí, kanmi mamayqa, nispansi nikusqa. Sumaqtam yachani mamayuq kasqayta. Imaynapas tarisaqmi, tarisaqmi, nispa.
Kunanqa yutuchaqa manas puriyllañachu purisqa, aswansi kallpayllaña risqa.
 

Hinaspansi huk atuqta rikurusqa. ¿Mamaychu wak kanman?, nispa  sunqunta tapukusqa. Yutuchaqa manas sayasqachu tapukunanpaq. Aswansi kallpaspa nikusqa: Manañamyá mamayta tariniñachu, nispa.
Atuqqa manam mamaychu kasqa, nispa. Manas mayniqpipas mamanta tarisqachu. Yutucha manañas kallpasqañachu aswansi sayaykusqa, hinaspansi hawanta qawaykusqa, chaypis huk kunturta rikurusqa.
 

Waqaya, wak hanaypi mamay kachkasqa, nispas nikusqa yutucha. Qawaspansi qayasqa: mamáy, mamáy, mamáy nispa. Ichaqa manas kuturqa sayasqachu. Hinaspansi sunqunpi chay yutacha nikusqa: kay kunturpas atuq hinam manam mamaychu kasqa, nispa.
Chaymantas aswan hawanta qawaptin, rikurusqa avionta. Chaysi nisqa: Waqaya mamayqa wak hanaypiraq kachkasqa, nispa. Chaytas qawaspa qayakusqa: mamáy, kaypim ñuqaqa kachkani, nispa.
 

Ichaqa avionpas manas sayasqachu. Chaysi yutuchaqa sunqunpi nikusqa: manam kunturpas, avionpas uyarimuwanchu mana  mamay kaspam, nispa. Hina chaypis yutuchaqa rikurusqa hatun carrota. 
¡Kayqaya kunanqa tariruniña mamayta!, nispas nisqa. ¡Waqaya wakpi mamayqa kachkasqa! nispas nisqa.
Chay carromansi kallpaykuspa, siqarusqa. Chaysi carroman siqaruspa, qayakusqa: mamáy, mamáy, mamáy nispa chay hatun carrota.
 

Hinaspansi yutucha carropa qaparisqanta uyariruspan, tapukusqa: ¿Imá? manam qamqa mamaychu kasqanki, nispa kutichikusqa.
Yutuchaqa carro hawanpi nikusqa, ¿imamantaq siqaramuni? Uraykusaqmi kaymanta, nispansi qayakun, ¡sayaykuy! uraykuytam munani, nispa.
Ichaqa mana uyarispas, qaparistin carroqa risqa. Yutuchapas hinallas hawanpi risqa.
 

¿imayná? ¿maytaraq kay qapariq apawachkan? ¿imapaqtaq siqaramurani? Uraykuytam munani, nispas yutuchaqa qayakusqa. ichaqa manas hatun carroqa uyarisqachu, aswansi qaparispa yutuchataqa aparun.
Chaymantas chay hatun carroqa manaña qaparisqachu, sayarusqa, yutuchapas sayarusqas. Chaysi yutuchaqa tapukusqa:¿maypitaq kachkani? wasiytam riyta munani, mamaypatam riyta munani, nispa.
 

Chaynata nispansi carropa hawanmanta uraykusqa, rikuq rikuqllaña. Hinaspas rikurusqa wakin yutuchakunata tuqyasqataña mamantawan. Chaysi yutuchapa maman rikuruspataq nisqa: Kayqaya kaypiña kachkasqanki. ¿maytataq rirqanki? llakikurqanim qanmanta, nispa.
mamay kayqaya tariruykiña, nispas chay yutuchaqa kusikusqa.
 

Tuqyaramuspaymi mana qamta rikurqaykichu, hinaspaymi masqaniyki rirqani, nispas yutucha nisqa. Qamqa manam llama hinachu kasqanki, tupasqay taruka hinachu, wikuña hinachu, nispas nisqa. Kunturpas, avionwan kuska hanayninta pawaspanku manam uyariwarachu nispas nisqa yutuchaqa.
 

Qamqa ñuqa hina yutum kasqanki, nispas yutucha kusikusqa.