(Recopilacion: Jose Maria Arguedas) | |
CHAYNALLATAQMI WAQAN NINKI | Y DICES QUE TAMBIEN LLORA ASI |
Altun pawaq siwar qinti | Picaflor esmeralda que vueltas alto |
altun pawaq quri qinti, | Picaflor dorado que vueltas alto |
cartachayta apapuway | lleva mi carta |
yanachallayman entregaykuy. | entrega a mi amada(o) |
Waqanqachus manañachus, | Aún llorará? o ya no? |
Illakinqachus manañachus. | Aún estará triste? o ya no? |
Waqaykunqa chaypachaqa, | si llorara, |
chaynallataqmi waqan ninki, | dile que yo lloro igual, |
chaynallataqmi llakin ninki. | dile que yo me entristezco igual, |
Altun pawaq siwar qinti | Picaflor esmeralda que vueltas alto |
altun pawaq quri qinti | Picaflor dorado que vueltas alto |
cartachayta apapuway | lleva mi carta |
yanachallayman entregaykuy. | entrega a mi amada(o) |
SILILI WAYTA | FLOR SILILI |
Intillay, killallay ama saqiwaychu, | Sol mío, luna mía no me dejes |
karuraqmi rinay tutayallaymanmi. | aun tengo que recorrer lejos puedo anochecer. |
Sumaq siwar qinti, ama harkawaychu, | Hermoso(a) picaflor esmeralda no me detengas, |
mamallaysi maskawan uñan chinkachiq urpi hina. | dice que mi madre me busca como la paloma busca a su polluelo |
Silili, silili wayta, qawachkankim kay vidayta | Flor silili tu sabes de esta mi vida |
mayu hina waqasqayta wayra hina qaparispa. | como lloro como el rio, como grito como el viento. |
ISCHU KAÑASQAY | LA PAJA QUE QUEMO |
Urqupi ischu kañasqay, | La paja que encendí en la montaña |
qasapi ischu kañasqay | La paja que encendí en la cumbre |
iHinallaraqchus rupachkan | aún estará ardiendo? |
hinallaraqchus rawrachkan! | aún estará llameando? |
Hinalla rawrariptinqa, | Si aún arde, |
hinalla rupariptinqa | Si aún llamea, |
iWarma wiqichaykiwan challaykuy! | Apágalo con tus tiernas lágrimas |
iWarma wiqichaykiwan tasnuykuy! | Apágalo con tus tiernas lágrimas |
AMAYA TARILLACHUNCHU | QUE NO ENCUENTRE |
Urqupi wikuña, qasapi taruka | Vicuña de la montaña, venado de las cumbres |
tapurikullasqayki; | quiero preguntarte; |
kaynintachus pasallarqa | por aquí pasó la ingrata |
yanallan saqiriq urpi. | que olvidó a su amado?. |
Kayqaya saqirqullawan, | Mira pues me dejó |
kayqaya dejarqullawan | Mira pues me olvidó |
ñawillay hunta wiqintinta | lleno de lagrimas en los ojos |
sunqullay hunta llakintinta. | lleno de tristeza en el corazón. |
Yanan saqiriq urpi | Paloma que olvidó a su amado(a) |
¡amayá tarillachunchu! | Que no encuentre |
wayllay ischupa sullantapas | ni el roció e las yerbas |
yakunayaptin suquykunanpaq. | para que toma cuando tengas sed. |
ALTUN PAWAQ WAMANCHALLAY | AGUILA QUE VUELAS ALTO |
Ankachallay wamanchallay | Águila, gavilancito |
rapraykipi apakuway | llévame en tus alas |
rapraykipi apawaspa | llevándome así |
ñanchallaman churaykuway. | déjame en el camino. |
Ankachallay wamanchallay | Águila, gavilancito |
kay urqupim chinkarquni, | me he perdido en esta montaña, |
rapraykipi apaykuway | llévame en tus alas |
ñanchallaman churaykuway. | y déjame en el camino. |
Chaymantaqa ripusaqmi, | Desde ya me iré, |
chaymantaqa pasasaqmi | Desde ya me volveré, |
illaqwan tupaykuspa | encontrándome con el viajero |
wamanqinuwan taqrukuspay | uniendo a un huamanguino. |
URQUKUNAPI WAYLLAR ISCHUPAS | PAJA DE LAS MONTAÑAS |
Urqukunapi wayllar ischupas | Hasta las pajas de las montañas |
para chayaptin sullaykachansi, | gotea agua cuando cae la lluvia |
chaynam ñuqapas waqallachkani | del mismo modo yo lloro |
runapa wasinpi rikuykukuspay | en casa ajena |
runapa llaqtanpi qawaykukuspay. | en pueblo ajeno. |
Urqukunapi wayllar ischupas | Hasta las pajas de las montañas |
wayra muyuptin kumuykachansi, | se agachan sopla el viento |
chaynam ñuqapas kumuykachani | del mismo modo yo me agacho |
runapa wasinpi rikuykukuspay | en casa ajena |
runapa llaqtanpi qawaykukuspay. | en pueblo ajeno. |
CARNAVAL TAKI | CANCION DE CARNAVAL |
Chayraqmi chayraqmi | Recién, recién |
chayaykamuchkani | estoy llegando |
parachawanpas wayrachawanpas | acompañado |
contrastaykukuspay. | de la lluvia, del viento |
Akakllituy akakllituy | Pájaro picador pajarito |
imam qampa ruranayki. | que tienes que hacer. |
rumi pataman wicharquspa | subiendo sobre la piedra |
iiqiw! iaqaw! ninallayki. | solo decir iqiw aqaw |
Qasa pataman wicharquspa | subiendo a la cumbre |
iiqiw! iaqaw! ninallayki | solo decir iqiw aqaw |
Munankichu yachaykuyta | Quieres saber |
maymantachus kani chayta, | de donde soy?, |
Wak chimpa huertamantam | soy de aquella huerta del frente |
rosas waytapa chawpinmantam | de entre las rosas |
clavelinaspa chawpinmantam. | de entre los claveles. |
Imatataq qawawanki | Que me miras? |
chakiymanta umaykama, | de pies a cabeza, |
manañachus riqsiwanki | no me conoces? |
watan watan purisqanchikta | yo camino cada año |
vida pasaq masiykita | a tu compañero |
curpiñuchayki botonaqta. | a quien abotona tu corpiño. |
Martes carnavales tapurikusqayki | Carnaval del martes quiero preguntarte |
martes carnavales tapurikusqayki, | carnaval del martes quiero preguntarte |
Taytacha Cuaresmero | Donde ya viene |
maytañataq hamuchkan, | la cuaresma, |
Taytacha Cuaresmero | Donde ya viene |
maytañataq hamuchkan, | la cuaresma, |
Chayraqmi chayraqmi | Recién, recién |
chayaykamuchkani, | estoy llegando |
parachawanpas wayrachawanpas | acompañado |
contrastaykukuspay. | de la lluvia, del viento |
MORADO SISASCHALLAY | FLORCITA MORADA |
Yanqachu kuyallarqani | Quise por gusto? |
Yanqachu wayllullarqani | Ame por las puras? |
¡tankar kichkachallay! | espinita tankar |
kay runapa churichallanta | A este hijo de vecino |
kay runapa wawachallanta | a esta hija de vecino |
¡Tantar kichkachallay! | espinita tankar |
¡morado sisaschallay! | florcita morada |
Haykaqcha chayamurqapas | No sé cuando llegó |
haykaqcha hamullarqapas | no sé cuando vino |
¡tantar kichkachallay! | espinita tankar |
Yanqachu kuyaykurqani | Quise por gusto? |
yanqachu waylluykurqani. | Ame por las puras? |
¡Tantar kichkachallay! | espinita tankar |
¡morado sisaschallay! | florcita morada |
Mas biencha kuyayman karqa, | Más bien hubiese querido, |
mas biencha waylluyman karqa | Más bien hubiese amado, |
¡tantar kichkachallay! | espinita tankar |
urqupi wikuñitascha | a la vicuñita de las montañas |
qasapi tarukitascha, | al venado de las cumbres |
¡Tantar kichkachallay! | espinita tankar |
urqupi wikuñitascha | vicuñita de las montañas |
qasapi tarukitascha, | venadito de las cumbres |
¡Tantar kichkachallay! | espinita tankar |
icharaq waqaysiwanman | quizás lloraría conmigo |
icharaq llakiysiwanman | quizás me acompañaría en mi dolor |
¡Tantar kichkachallay! | espinita tankar |
¡morado sisaschallay! | florcita morada |
NISYU REPUNTE | MAS REPUNTE |
Mayukunapi challwachakuna | Pececitos de los ríos |
qucha mayupi challwachakuna, | pececitos de las lagunas, |
sauce mallkicha amparuchayuq | que estas bajo la sombra de los sauces |
nisyu repunte chayarqamuspa | ya llegó mas repunte |
amaparoy todo aparqusunki. | te llevara sombra y todo. |
Urqukunapi puku-pukucha | Pájaro de las montañas |
wayllar ischucha amparuchayuq | que estas bajo la sombra de las pajas |
wayllar ischupi qisanruwakuq | que anidas en las pajas |
nisyu wayralla chayaramuspa | cuando sople fuerte el viento |
amparoy todo aparqusunki. | te llevara con sobra y todo. |
SAPACHALLAYKI WAQACHKASQANKI | SOLITA(O) ESTABAS LLORANDO |
Altoykimanta qawaykamuptiy | Cuando te vi desde arriba |
sapachallayki waqachkasqanki | estabas llorando solita(o) |
aguila wamanchallay | águila, gavilancito |
pato realchallay. | patito real. |
Chimpaykimanta qawaykamuptiy | Cuando te vi desde el frente |
sapachallayki waqachkasqanki | estabas llorando solita(o) |
pato realchallay | patito real |
aguila wamanchallay. | águila, gavilancito. |
Haku ripukusun niykullarqayki | Te dije, vámonos |
iskaychallanchik ripukullasun | vámonos solitos los dos |
pato realchallay | patito real |
aguila wamanchallay. | águila, gavilancito. |
Mamallayraqmi taytallayraqmi | Mi madre aun vive, mi padre aun vive |
niykullawarqanki | me dijiste |
pato realchallay | patito real |
aguila wamanchallay. | águila, gavilancito. |
Maytaq taytayki, | Dónde está tu padre, |
maytaq mamayki. | dónde está tu madre, |
Taytallaykipas allpapa sunqunpim | Tu padre ya está muerto |
mamallaykipas runapa llaqtanpim | tu madre ya se fue |
aguila wamanchallay pato realchallay. | águila, gavilancito patito real. |
Altoykimanta qawaykamuptiy | Cuando te vi desde arriba |
chimpaykimanta qawaykamuptiy | Cuando te vi desde el frente |
sapachallayki waqachkasqanki | estabas llorando solita(o) |
sapachallayki llakichkasqanki | solita(o) estabas triste |
aguila wamanchallay pato realchallay. | águila, gavilancito patito real. |
CHIKCHISCHAY PARASCHAY | GRANIZADA LLUVIA |
Hakuraqchu manaraqchu | Vamos aún o ya no? |
chikchischay paraschay | granizada lluvia |
maymi hamusqanchis chayta | por ahí, por donde vinimos |
chikchischay paraschay. | granizada lluvia. |
Misitu piña torocha | Misito toro bravo |
chikchischay paraschay | granizada lluvia |
caballoytas waqrarqunki | dicen que corneaste a mi caballo |
chikchischay paraschay. | granizada lluvia. |
Ñuqallataq taqwamurqayki | Yo te reté |
chikchischay paraschay | granizada lluvia |
qamllataq waqraykuwanki | y tu me corneaste |
chikchischay paraschay. | granizada lluvia. |
Pitaq wak jineteri | y quién es aquel jinete? |
chikchischay paraschay | granizada lluvia |
qari qari pasarquwan | pasó muy valiente |
chikchischay paraschay. | granizada lluvia. |
Misitu toro dueñonsi | Dicen que el dueño de misitu |
chikchischay paraschay | granizada lluvia |
enjalmetas mañakunqa | pedirá adornos |
chikchischay paraschay. | granizada lluvia. |
Aysariway chutariway | Jálame, llévame |
chikchischay paraschay | granizada lluvia |
maymi hamusqanchik | por donde vinimos |
chayta chikchischay paraschay. | granizada lluvia. |
KAY TUTAYAYPI | EN ESTA OSCURIDAD |
Intillay, killallay, | |
maychallantam lluqsimunki, | por donde sales, |
chaychallantam ripukusaq | por ahí mismo me iré |
maychallantam kutipusaq. | por ahí mismo retornaré. |
Intillay, killallay, | Sol mío, Luna mía |
maypi kanaykikamataq | hasta que estés donde |
kay tutapi waqachkani, | estoy llorando en esta oscuridad |
kay tutayaypi suyachkayki. | esperándote en esta oscuridad. |
Intillay killallay, | Sol mío, Luna mía |
maychallantam lluqsimunki, | por donde sales, |
chaychallantam ripukusaq | por ahí mismo me iré |
maychallantam chinkaykusaq. | por ahí mismo desapareceré. |
URQUN QASAN PURINAYPAQ | PARA ANDAR POR LAS MONTAÑAS Y LAS CUMBRES |
Wikuñachus mamay karqa | Mi madre habrá sido la vicuña? |
tarukachus taytay karqa, | Mi padre habrá sido el venado? |
urqun qasan purinaypaq | para andar por las cumbres |
chiri wayrapa pintuykusqan. | envuelto por el frio viento. |
Puku-puku qisanpichus | Acaso en el nido de pukupuku |
mamallayqa wachawarqa | mi madre me alumbró? |
puku-pukupa uñan hina | para que como pichón de pukupuku |
tuta punchaw waqanaypaq. | día y noche llore. |
PARIS-PARIS PALOMITA | PALOMITA EMPAREJADA |
Llaqtaymanta lluqsirqani | Salí de mi pueblo |
paris-paris palomita. | palomita emparejada |
Imanisparaq kutiykusaq | como regresaré |
iskaymanta chullallaña | solito(a) |
iskaymanta sapachallay. | solito(a). |
Wasiymantam hamurqani | Vine de mi casa |
paris-paris palomita. | palomita emparejada |
iAy, imanisparaq kutiykusaq! | Ay, diciendo que regresaré |
iskaymanta sapachallay | solito(a) |
parismanta chullallaña. | solito(a). |
PUYUNTA PAWALLASPAY | VOLANDO ENTRE LAS NUBES |
Llaqtaytas para chayachkan | Dicen que llueve en mi pueblo |
yanaysi waqapuwachkan, | dicen que mi amado(a) me llora, |
kayllay urqupa qipallanpi. | atrás de aquel cerro. |
Llaqtaytas lasta chayachkan, | Dicen que esta nevando en mi pueblo |
llaqtaytas para chayachkan | Dicen que llueve en mi pueblo |
kayllay urqupa qipallanpi. | atrás de aquel cerro. |
Killinchus ñuqa kayman | Debería ser cernícalo |
altonta pawallaspa | para volar alto |
ama waqaychu nillayman. | para consolarle. |
Wamanchus ñuqa kallayman | Debería ser gavilán |
puyunta pawallaspa | para volar entre las nubes |
ama waqaychu qapariyman. | para consolarle. |
IMA QINTIRAQ TIPYAYKURQA | QUE PICAFLOR LA HABRÁ PICADO |
Qantu qantuchay sumaq waytachay, | Mi bella flor de qantu |
ima qintiraq tipyaykurqa | que picaflor la habrá picado |
Haykay qintiraq tipyaykurqa. | cuál picaflor la habrá picado |
Tipyaykusqan horachamantas | Desde la hora en que la picó |
manaña qantunta llanllanñachu, | ya no se pone lozana |
manaña waytanta waytanñachu. | ya no florece |
Qantu qantuchay sumaq waytachay, | Mi bella flor de qantu |
ima qintiraq tipyaykurqa, | que picaflor la habrá picado |
Haykay qintiraq tipyaykurqa. | cuál picaflor la habrá picado |
MANA PIYNILLAYUQ | SIN NADIE |
Sapay rikukuni mana piynillayuq | me encuentro sola(o) sin nadie |
puna wayta hina llaki llantullayuq. | como la flor de las punas solo con sombra triste |
Tiqu pinkulluypas chakañas rikukun | hasta mi flauta se ve desgastado |
nunaypa kirinta qaparkachasqanpi. | por gritar la herida de mi alma |
Imataq kawsayniy maytataq ripusaq | que es mi vida a donde me iré |
maytaq tayta mamay ¡lliwsi tukukapun!. | donde están mis padres, dicen que todo se acabó |
AQUTA PALLASPA | RECOGIENDO ARENA |
Sachallachuch kayman, rumillanchuch kayman, | Sería un árbol? sería una piedra? |
paraptin rupaptin, yanallayta llantuyman. | cuando solee, cuando llueva para proteger a mi amada(o) |
Alton puriq waman qamqa rikurqankim | Gavilán que vuelas alto tu habrás visto |
kuyasqay yanallay maypiraq kaqta. | donde esta mi amada(o) |
Wayqun wayqun puriq apu Warpa mayu | Rio Warpa que vas por las quebradas |
wiqiywan yapaspa yanayta harkaykuy | ataja a mi amada(o) creciendo con mi lágrimas |
Mayu patan urpi imatam ruranki. | paloma del rio que haces? |
Aquta pallaspam yanayta suyani. | espero a mi amada(o) recogiendo arena |
Manaña manaña rikurimuptinmi | y ya cuando no aparezca |
aqu pallasqayta hukmanña quni. | la arena que recogi doy a otro. |
RAKI — RAKI | RAKI — RAKI (flor pétalos separados) |
iAy waytachay wayta! ñuchku tika wayta, | Ay florecilla hermosa florecilla |
ñuqa ripuptiyqa pillas tikakusunki | cuando me vaya quien te florecerá |
pillas waytakusunki | quien te florecerá |
Qasapi raki-raki kusiñachus kanki, | Raki raki de las cumbres ya esta contenta(o) |
warma yanaytawan rakiykuwaspayki | separándome de mi amada(o) |
taqaykuwaspayki. | alejándome. |
Hanay qucha patocha ama waqamuychu, | Patito de la laguna no llores |
qaparqachaskaykim sunquyta | cuando gritas mi corazón |
kirinchawan yanayta yuyachiwan. | hiere recordándome a mi amada(o). |
WIQIN UPYAQ | QUIEN BEBE SU LAGRIMA |
Rasu pampay wikuñitay | Vicuñita de los nevados |
pichqa pukyupa ñawin upyaq | quien bebe de los 5 puquiales |
huknichanta saqiykuway | déjame al menos uno |
huknichanta quykullaway | dame al menos uno |
warma yanachaywan upyaykunaypaq. | para beber con mi amada(o) |
warma yanachaywan tomaykunaypaq | para beber con mi amada(o) |
Rasu pampay wikuñitay | Vicuñita de los nevados |
pichqa pukiyupa ñawin upiyaq | quien bebe de los 5 puquiales |
pichqa pukiyupa wiqin upiyaq | quien bebe de los 5 puquiales |
huknichanta saqiykuway | déjame al menos uno |
warma yanachaywan | para beber con mi amada(o) |
upiyaykunaypak | para beber con mi amada(o) |
YAWARTA MUCHUCHIN | SUFRIMIENTO |
Chukchan almohadaykusqa | Con el cabello en la almohada |
kay niña puñuchkan. | esta niña esta durmiendo |
Yawarta muchuchkan, | esta sufriendo |
yawarta waqachkan. | esta llorando sangre. |
Piraq kay niñata | Quien hará sufrir a esta niña |
yawarta muchuchin, | hace sufrir |
piraq kay niñata | Quien a esta niña |
yawarta waqachin. | hace llorar sangre. |
Sílbale, sílbale, sílbale lorito, | Sílbale, sílbale, sílbale lorito, |
rikchaykachipuway. | házmela despertar. |
Silbale, sílbale lorito, rikchaykachipuway. | Sílbale, sílbale lorito, házmela despertar. |
Runasimi yachachiqkuna, Quechua teachers, Profesores de Quechua, Nous enseignons quechua. Traducciones, translations, tikraykuna, traductions. // runasimiy@gmail.com // WWW.FACEBOOK.COM/runasimiy TELEF. +51996394284 (consultas directas al correo y contestamos prontamente Lima Perú)
lunes, 28 de octubre de 2013
Canciones Quechuas Traducidas
martes, 22 de octubre de 2013
Tambobambino (en la voz de Arguedas)
Tambobambino maqtatas |
yawar mayu apamun |
Tambobambino maqtatas |
yawar uno apamun |
tinyachallanñas tuytuchkan qinachallanñas tuytuchan |
charangollanñas tuytuchkan berretillanñas tuytuchan |
wifalitay wifala wifalalalay wifala |
wifalitay wifala wifalalalay wifala |
Kuyakusqan pasñarí waqayllañas waqachkan |
wayllukusqan pasñarí llakiyllañas llakichkan |
ponchitollanta qawaspa, charangollanta rikuspa |
berritillanta qawaspa, qinachallanta rikuspa |
wifalitay wifala wifalalalay wifala |
wifalitay wifala wifalalalay wifala |
Condorllañas muyushan tambobambino maskaspa |
condorllañas muyushan tambobambino maskaspa |
manapunis tarinchu yawar mayus apakun |
manapunis tarinchu yawar unus apakun |
wifalitay wifala wifalalalay wifala |
wifalitay wifala wifalalalay wifala |
http://www.youtube.com/watch?v=bpTbNQvjjoE
lunes, 16 de septiembre de 2013
sábado, 10 de agosto de 2013
Llaqtay Mamay
Llaqtay mamay
https://www.youtube.com/watch?v=e1VFcD5vy2w
Mamallay mamachallay maypiñaraq kanki
wawallaykiñataq runapa llaqtanpi
llakita pintuspan qanmanta waqachkan (x2)
Madre madrecita linda donde estarás?
y tu hijo llora por tí en pueblo ajeno,
envolviendo el sufrimiento.
Allpa mankachapim mamallay yanurqa
wiqinwan yapaspan mikuna pisiptin,
llampu simichanwan ninata pukuspan
muchuyta yanurqa mikuy kanankama,
llampu makichanwan ninata waykuspa,
llakita timpuchin kusiyanankama.
Mi madre cocinaba en una olla de barro
añadiendo sus lágrimas cuando escaseaba la comida,
soplaba el fuego con sus los labios suaves,
cocinaba la escasez mientras haya comida
atizaba el fuego con sus manos suaves,
herbía la tristeza mientras haya alegría.
Wawankunata huñuykullaspan
muyuriqchanpi tiyaykachikwaqku,
mikunachalla pisirqullaptin,
simichanmantam umiykullawaqku.
Reunía a sus hijos
y nos sentaba a su alrededor
y cuando la comida faltaba
de su boca nos daba de comer.
Maypiraq turillay panichallaykuna
maypiraq panillay wawqichallaykuna.
chiripi rupaypi waqaq masiykuna
qichwapi urqupi llakiq masiykuna(x2)
¿Dónde estarán mis hermanos, mis hermanas?
¿Dónde estarán mis hermanos, mis hermanas?
mis amigos que lloraban conmigo en el frío, en el calor
mis amigos que sufrían conmigo en las punas, en las quebradas.
Kuyay mamanchik qaqchawaptinchik,
kuskallanchikmi kumuykacharqanchik.
Kuyay taytanchik maqawaqptinchik,
tullpa punkupim kuska waqarqanchik.
Cuando nuestra querida madre nos reprendía,
juntos andabamos cabizbajos,
cuando nuestro querido padre nos castigaba,
llorabamos juntos en la puerta de la cocina.
Paqarin minchallam kutirqamullasaq
mana musyaychallam rikuriramusaq
pusuquy wayqunta, umaka kinrayta
sarawarkaynintam qispirqamullasaq.
mañana, pasado volveré,
sin previo aviso apareceré
por las quebradas de pusuquy (lugar), por las laderas de umaka (lugar)
por sarawarkay (lugar) arribaré.
Potrero wichayta, waywaka qipanta
qanchis qisquchantam chayarqamullasaq
por encima de potrero (lugar), por detras de waywaka (lugar)
por las siete curvas (lugar) llegaré
Retratochayta qawaykuspaqa
kuyay mamallay amaña waqaychu
wayunachaypi pachachallayta
qawaykuspaqa kusirikuchkayña
chayarqamusaqñam...
Viendo mi retrato,
ya no llores madre querida
viendo mi ropa en el lugar donde guardo
alegráte ya, ya llegaré.
https://www.youtube.com/watch?v=e1VFcD5vy2w
Mamallay mamachallay maypiñaraq kanki
wawallaykiñataq runapa llaqtanpi
llakita pintuspan qanmanta waqachkan (x2)
Madre madrecita linda donde estarás?
y tu hijo llora por tí en pueblo ajeno,
envolviendo el sufrimiento.
Allpa mankachapim mamallay yanurqa
wiqinwan yapaspan mikuna pisiptin,
llampu simichanwan ninata pukuspan
muchuyta yanurqa mikuy kanankama,
llampu makichanwan ninata waykuspa,
llakita timpuchin kusiyanankama.
Mi madre cocinaba en una olla de barro
añadiendo sus lágrimas cuando escaseaba la comida,
soplaba el fuego con sus los labios suaves,
cocinaba la escasez mientras haya comida
atizaba el fuego con sus manos suaves,
herbía la tristeza mientras haya alegría.
Wawankunata huñuykullaspan
muyuriqchanpi tiyaykachikwaqku,
mikunachalla pisirqullaptin,
simichanmantam umiykullawaqku.
Reunía a sus hijos
y nos sentaba a su alrededor
y cuando la comida faltaba
de su boca nos daba de comer.
Maypiraq turillay panichallaykuna
maypiraq panillay wawqichallaykuna.
chiripi rupaypi waqaq masiykuna
qichwapi urqupi llakiq masiykuna(x2)
¿Dónde estarán mis hermanos, mis hermanas?
¿Dónde estarán mis hermanos, mis hermanas?
mis amigos que lloraban conmigo en el frío, en el calor
mis amigos que sufrían conmigo en las punas, en las quebradas.
Kuyay mamanchik qaqchawaptinchik,
kuskallanchikmi kumuykacharqanchik.
Kuyay taytanchik maqawaqptinchik,
tullpa punkupim kuska waqarqanchik.
Cuando nuestra querida madre nos reprendía,
juntos andabamos cabizbajos,
cuando nuestro querido padre nos castigaba,
llorabamos juntos en la puerta de la cocina.
Paqarin minchallam kutirqamullasaq
mana musyaychallam rikuriramusaq
pusuquy wayqunta, umaka kinrayta
sarawarkaynintam qispirqamullasaq.
mañana, pasado volveré,
sin previo aviso apareceré
por las quebradas de pusuquy (lugar), por las laderas de umaka (lugar)
por sarawarkay (lugar) arribaré.
Potrero wichayta, waywaka qipanta
qanchis qisquchantam chayarqamullasaq
por encima de potrero (lugar), por detras de waywaka (lugar)
por las siete curvas (lugar) llegaré
Retratochayta qawaykuspaqa
kuyay mamallay amaña waqaychu
wayunachaypi pachachallayta
qawaykuspaqa kusirikuchkayña
chayarqamusaqñam...
Viendo mi retrato,
ya no llores madre querida
viendo mi ropa en el lugar donde guardo
alegráte ya, ya llegaré.
jueves, 1 de agosto de 2013
Uso de Adjetivos y Adverbios quechua
Calidad: | Quality: | |
Allin | bueno | good |
Kusa | magnífico, bueno, de acuerdo | ok |
Chuya | limpio, perfecto | clear, chaste, tidy |
Qanra | sucio, impuro | dirty, unwashed, dishonest, improper |
Sumaq | lindo, delicioso | nice, beautiful, deliciuos, pretty |
Millay | feo, desagradable | ugly, nasty, unpleasant, disagreeable |
Sabor: | Taste: | |
Miski | dulce, agradable | sweet, delicious, gentle, pleasant, agreeable, |
Hayaq | picante | spicy, hot |
Qatqi | amargo, agrio | bitter, sour |
Kachiyasqa | salado | salty, saline |
Tamaño: | Size: | |
Hatun | grande, extenso | large, big, high, extensive, large |
Uchuy | pequeño, menudo | small, little, doited |
Raku | grueso | thick, hulking |
Llañu | delgado | thin, slim |
Kikllu | angosto | narrow |
Qampu | ancho | width, breadth |
Waska | largo | long, lengthy |
Cantidad: | Quantity: | |
Achka | mucho, harto | many, enough |
Ancha | mucho, harto | much, a lot, very |
Pisi | poco, menos | little, lesser, less, fewer |
Aslla | poco, insuficiente | less, insufficient |
Chiqap | bastante | quite, pretty |
Chay tukuy | cantidad enorme | a lot more, a sigt more |
Llasa | pesado | heavy, unwieldy, bulky |
Sampa | liviano | light, fickle |
Forma: | Shape: | |
Ruyru | redondo | round |
Palta | aplanado, plano | flattened |
Lumpu | esférico | chubby |
Kawchi | filo, puntiagudo | sharp, pointed, spiky |
Qachqa | aspero | rough, jagged |
Llampu | suave | soft, silky |
Color: | Color: | |
Yuraq | blanco | white |
Puka | rojo | red |
Yana | negro | black |
Anqas | azul | blue |
Qumir | verde | green |
Número: | Number: | |
Huk | uno | one |
Tawa | cuatro | four |
Suqta | seis | six |
Pusaq | ocho | eight |
Chunka | diez | ten |
Adjetivos (el doble uso del adjetivo genera adjetivo superlativo) | ||
hatun hatun | muy grande | very large |
yana yana | muy negro | very black |
Uso de Adjetivos: | Use of adjetives: | |
Se coloca inmediatamente antes del sustantivo. | ||
Is placed immediately before the noun. | ||
yuraq wayta, suqta challwa, miski papa, sumaq warmi, hatun wasi | ||
flor blanca, seis peces, papa deliciosa, mujer hermosa, casa grande | ||
white flower, six fishes, delicious potato, pretty woman, big house | ||
Yuraq waytata rantimuni | Maria miski papata mikun | Paykuna hatun wasita qawanku |
Yo compro una flor blanca | Maria come una papa deliciosa | Ellos miran la casa grande |
I buy a white flower | Maria eats a delicious potato | They look the big house |
Uso de Adverbios: | Use of adverbs: | |
Agregando el sufijo TA al adjetivo se convierten en adverbio y se coloca inmediatamente antes del verbo conjugado. | ||
Adding the suffix TA to adjective become adverb and placed immediately before the conjugated verb. | ||
YuraqTA rantimuni | Maria miskiTA mikun | Paykuna hatunta qawanku |
Yo compro una blanca | Maria come delicioso | Ellos miran la grande |
I buy a white | Maria eats delicious | They look at the big |
Pre Adjetivos, adverbios | ||
aswan | más | more (superlative) |
aswan hatun | más grande | bigger |
nisyu, sinchi | muy | very |
sinchi raku | muy grueso | very thick |
as | un poco | a bit, a little |
as llasaq | un poco pesado | a little heavy |
tunpa | un poco | a bit, some |
tunpa karu | un poco lejos | a bit far |
yaqa | casi | almost, nearly, about |
yaqa patasqa | casi errado | almost wrong |
llumpay | demasiado | too much, too |
llumpay nuyu | demasido mojado | too wet |
paqway | completamente, absolutamente | completely, fully, through, absolutely, utterly |
paqway wakcha | completamente pobre | completely poor |
jueves, 7 de febrero de 2013
viernes, 1 de febrero de 2013
lunes, 29 de octubre de 2012
martes, 23 de octubre de 2012
cuento quechua, runasimi willakuy
¿Maypiraq mamay kachkan?
¿Dónde estará mi madre?
Ischu ukupis huk yutu uqllasqa. Chay yutus nisqa: "Trigo maskakuq risaq", nispa.
Chaysi uqllasqanmanta trigo maskakuq risqa. Kunallanmi kutiramusaq nispansi, chay yutu risqa.
Qichpachallantas risqa trigo maskakuq, hinaspas manaña uqllasqañachu.
Mana maman uqallachkaptinsi huk yutucha tuqyaramusqa. Chay yutuchas qawasqa waqtankunata, hinaspas mana rikusqachu mamanta.
Chay tuqyaramuq yutuchas sunqunta tapukusqa: ¿Maypitaq mamay kachkan?, nispa.
Manas mayqin waqtapipas kasqachu, hinaspas chay yutucha nisqa: Risaqyá mamay maskaq, nispa.
Yutuchas maman maskaq risqa. Manas yachakusqachu imayna kasqanta, mana maman uqllachkaptinsi tuqyaramusqa. Waqtanpi maman kasqanta manas rikusqachu yutuchaqa.
Mamanta maskachkaspas llamawan tuparusqa. ¿Qamchu mamay kanki?, nispas yutucha llamata tapusqa. Llamaqa qawayllas qawasqa, manas imatapas nisqachu.
Yutuchaqa sunqunta nikusqa: Llamaqa manam mamaychu kasqa, nispa.
Hinaspas yutuchaqa tukuy niqman pawaykachasqa mamanta maskaspa. Manasá yachasqachu maman imayna kasqanta.
Chaynallas mamanta yutucha maskasqa, hinaspas tarukawan tuparusqa: Paytapas tapusqa: ¿Qamchu mamay kanki?, nispa.
¿Imaynataq ñuqa qampa mamaykiqa kayman?, nisqa chay tarukaqa. Ñuqaqa tarukam kani, nispa. Chaynata yutuchaman niptinsi, hinalla purisqa. Yutuchaqa sunqunpi nikusqa: Llamaqa manam mamaychu kasqa, tarukapas manataqmi mamaychu kasqa, nispa.
Chaymantas yutucha sunqunta tapukusqa: ¿Maypiraq kachkan? ¿Maypiraq mamay kachkanman?, nispa. Hinaspas wikuñawan tuparusqa. Yutucha tapusqa: ¿Qamchu mamay kanki?, nispa wikuñata. Ñuqaqa manam mamaykichu kani, ñuqaqa wikuñam kani, nispansi wikuñaqa nisqa.
Hinaspas chay yutuchaqa hinalla purisqa. Llamaqa manam mamaychu kasqa, tarukapas manataqmi mamaychu kasqa, wikuñapas manataqmi mamaychu, nispa nikusqa. ¿Ñuqapa mamay kanmachu karqa?, nispansi sunqunta tapukusqa.
Arí, kanmi mamayqa, nispansi nikusqa. Sumaqtam yachani mamayuq kasqayta. Imaynapas tarisaqmi, tarisaqmi, nispa.
Kunanqa yutuchaqa manas puriyllañachu purisqa, aswansi kallpayllaña risqa.
Hinaspansi huk atuqta rikurusqa. ¿Mamaychu wak kanman?, nispa sunqunta tapukusqa. Yutuchaqa manas sayasqachu tapukunanpaq. Aswansi kallpaspa nikusqa: Manañamyá mamayta tariniñachu, nispa.
Atuqqa manam mamaychu kasqa, nispa. Manas mayniqpipas mamanta tarisqachu. Yutucha manañas kallpasqañachu aswansi sayaykusqa, hinaspansi hawanta qawaykusqa, chaypis huk kunturta rikurusqa.
Waqaya, wak hanaypi mamay kachkasqa, nispas nikusqa yutucha. Qawaspansi qayasqa: mamáy, mamáy, mamáy nispa. Ichaqa manas kuturqa sayasqachu. Hinaspansi sunqunpi chay yutacha nikusqa: kay kunturpas atuq hinam manam mamaychu kasqa, nispa.
Chaymantas aswan hawanta qawaptin, rikurusqa avionta. Chaysi nisqa: Waqaya mamayqa wak hanaypiraq kachkasqa, nispa. Chaytas qawaspa qayakusqa: mamáy, kaypim ñuqaqa kachkani, nispa.
Ichaqa avionpas manas sayasqachu. Chaysi yutuchaqa sunqunpi nikusqa: manam kunturpas, avionpas uyarimuwanchu mana mamay kaspam, nispa. Hina chaypis yutuchaqa rikurusqa hatun carrota.
¡Kayqaya kunanqa tariruniña mamayta!, nispas nisqa. ¡Waqaya wakpi mamayqa kachkasqa! nispas nisqa.
Chay carromansi kallpaykuspa, siqarusqa. Chaysi carroman siqaruspa, qayakusqa: mamáy, mamáy, mamáy nispa chay hatun carrota.
Hinaspansi yutucha carropa qaparisqanta uyariruspan, tapukusqa: ¿Imá? manam qamqa mamaychu kasqanki, nispa kutichikusqa.
Yutuchaqa carro hawanpi nikusqa, ¿imamantaq siqaramuni? Uraykusaqmi kaymanta, nispansi qayakun, ¡sayaykuy! uraykuytam munani, nispa.
Ichaqa mana uyarispas, qaparistin carroqa risqa. Yutuchapas hinallas hawanpi risqa.
¿imayná? ¿maytaraq kay qapariq apawachkan? ¿imapaqtaq siqaramurani? Uraykuytam munani, nispas yutuchaqa qayakusqa. ichaqa manas hatun carroqa uyarisqachu, aswansi qaparispa yutuchataqa aparun.
Chaymantas chay hatun carroqa manaña qaparisqachu, sayarusqa, yutuchapas sayarusqas. Chaysi yutuchaqa tapukusqa:¿maypitaq kachkani? wasiytam riyta munani, mamaypatam riyta munani, nispa.
Chaynata nispansi carropa hawanmanta uraykusqa, rikuq rikuqllaña. Hinaspas rikurusqa wakin yutuchakunata tuqyasqataña mamantawan. Chaysi yutuchapa maman rikuruspataq nisqa: Kayqaya kaypiña kachkasqanki. ¿maytataq rirqanki? llakikurqanim qanmanta, nispa.
mamay kayqaya tariruykiña, nispas chay yutuchaqa kusikusqa.
Tuqyaramuspaymi mana qamta rikurqaykichu, hinaspaymi masqaniyki rirqani, nispas yutucha nisqa. Qamqa manam llama hinachu kasqanki, tupasqay taruka hinachu, wikuña hinachu, nispas nisqa. Kunturpas, avionwan kuska hanayninta pawaspanku manam uyariwarachu nispas nisqa yutuchaqa.
Qamqa ñuqa hina yutum kasqanki, nispas yutucha kusikusqa.
¿Dónde estará mi madre?
Ischu ukupis huk yutu uqllasqa. Chay yutus nisqa: "Trigo maskakuq risaq", nispa.
Chaysi uqllasqanmanta trigo maskakuq risqa. Kunallanmi kutiramusaq nispansi, chay yutu risqa.
Qichpachallantas risqa trigo maskakuq, hinaspas manaña uqllasqañachu.
Mana maman uqallachkaptinsi huk yutucha tuqyaramusqa. Chay yutuchas qawasqa waqtankunata, hinaspas mana rikusqachu mamanta.
Chay tuqyaramuq yutuchas sunqunta tapukusqa: ¿Maypitaq mamay kachkan?, nispa.
Manas mayqin waqtapipas kasqachu, hinaspas chay yutucha nisqa: Risaqyá mamay maskaq, nispa.
Yutuchas maman maskaq risqa. Manas yachakusqachu imayna kasqanta, mana maman uqllachkaptinsi tuqyaramusqa. Waqtanpi maman kasqanta manas rikusqachu yutuchaqa.
Mamanta maskachkaspas llamawan tuparusqa. ¿Qamchu mamay kanki?, nispas yutucha llamata tapusqa. Llamaqa qawayllas qawasqa, manas imatapas nisqachu.
Yutuchaqa sunqunta nikusqa: Llamaqa manam mamaychu kasqa, nispa.
Hinaspas yutuchaqa tukuy niqman pawaykachasqa mamanta maskaspa. Manasá yachasqachu maman imayna kasqanta.
Chaynallas mamanta yutucha maskasqa, hinaspas tarukawan tuparusqa: Paytapas tapusqa: ¿Qamchu mamay kanki?, nispa.
¿Imaynataq ñuqa qampa mamaykiqa kayman?, nisqa chay tarukaqa. Ñuqaqa tarukam kani, nispa. Chaynata yutuchaman niptinsi, hinalla purisqa. Yutuchaqa sunqunpi nikusqa: Llamaqa manam mamaychu kasqa, tarukapas manataqmi mamaychu kasqa, nispa.
Chaymantas yutucha sunqunta tapukusqa: ¿Maypiraq kachkan? ¿Maypiraq mamay kachkanman?, nispa. Hinaspas wikuñawan tuparusqa. Yutucha tapusqa: ¿Qamchu mamay kanki?, nispa wikuñata. Ñuqaqa manam mamaykichu kani, ñuqaqa wikuñam kani, nispansi wikuñaqa nisqa.
Hinaspas chay yutuchaqa hinalla purisqa. Llamaqa manam mamaychu kasqa, tarukapas manataqmi mamaychu kasqa, wikuñapas manataqmi mamaychu, nispa nikusqa. ¿Ñuqapa mamay kanmachu karqa?, nispansi sunqunta tapukusqa.
Arí, kanmi mamayqa, nispansi nikusqa. Sumaqtam yachani mamayuq kasqayta. Imaynapas tarisaqmi, tarisaqmi, nispa.
Kunanqa yutuchaqa manas puriyllañachu purisqa, aswansi kallpayllaña risqa.
Hinaspansi huk atuqta rikurusqa. ¿Mamaychu wak kanman?, nispa sunqunta tapukusqa. Yutuchaqa manas sayasqachu tapukunanpaq. Aswansi kallpaspa nikusqa: Manañamyá mamayta tariniñachu, nispa.
Atuqqa manam mamaychu kasqa, nispa. Manas mayniqpipas mamanta tarisqachu. Yutucha manañas kallpasqañachu aswansi sayaykusqa, hinaspansi hawanta qawaykusqa, chaypis huk kunturta rikurusqa.
Waqaya, wak hanaypi mamay kachkasqa, nispas nikusqa yutucha. Qawaspansi qayasqa: mamáy, mamáy, mamáy nispa. Ichaqa manas kuturqa sayasqachu. Hinaspansi sunqunpi chay yutacha nikusqa: kay kunturpas atuq hinam manam mamaychu kasqa, nispa.
Chaymantas aswan hawanta qawaptin, rikurusqa avionta. Chaysi nisqa: Waqaya mamayqa wak hanaypiraq kachkasqa, nispa. Chaytas qawaspa qayakusqa: mamáy, kaypim ñuqaqa kachkani, nispa.
Ichaqa avionpas manas sayasqachu. Chaysi yutuchaqa sunqunpi nikusqa: manam kunturpas, avionpas uyarimuwanchu mana mamay kaspam, nispa. Hina chaypis yutuchaqa rikurusqa hatun carrota.
¡Kayqaya kunanqa tariruniña mamayta!, nispas nisqa. ¡Waqaya wakpi mamayqa kachkasqa! nispas nisqa.
Chay carromansi kallpaykuspa, siqarusqa. Chaysi carroman siqaruspa, qayakusqa: mamáy, mamáy, mamáy nispa chay hatun carrota.
Hinaspansi yutucha carropa qaparisqanta uyariruspan, tapukusqa: ¿Imá? manam qamqa mamaychu kasqanki, nispa kutichikusqa.
Yutuchaqa carro hawanpi nikusqa, ¿imamantaq siqaramuni? Uraykusaqmi kaymanta, nispansi qayakun, ¡sayaykuy! uraykuytam munani, nispa.
Ichaqa mana uyarispas, qaparistin carroqa risqa. Yutuchapas hinallas hawanpi risqa.
¿imayná? ¿maytaraq kay qapariq apawachkan? ¿imapaqtaq siqaramurani? Uraykuytam munani, nispas yutuchaqa qayakusqa. ichaqa manas hatun carroqa uyarisqachu, aswansi qaparispa yutuchataqa aparun.
Chaymantas chay hatun carroqa manaña qaparisqachu, sayarusqa, yutuchapas sayarusqas. Chaysi yutuchaqa tapukusqa:¿maypitaq kachkani? wasiytam riyta munani, mamaypatam riyta munani, nispa.
Chaynata nispansi carropa hawanmanta uraykusqa, rikuq rikuqllaña. Hinaspas rikurusqa wakin yutuchakunata tuqyasqataña mamantawan. Chaysi yutuchapa maman rikuruspataq nisqa: Kayqaya kaypiña kachkasqanki. ¿maytataq rirqanki? llakikurqanim qanmanta, nispa.
mamay kayqaya tariruykiña, nispas chay yutuchaqa kusikusqa.
Tuqyaramuspaymi mana qamta rikurqaykichu, hinaspaymi masqaniyki rirqani, nispas yutucha nisqa. Qamqa manam llama hinachu kasqanki, tupasqay taruka hinachu, wikuña hinachu, nispas nisqa. Kunturpas, avionwan kuska hanayninta pawaspanku manam uyariwarachu nispas nisqa yutuchaqa.
Qamqa ñuqa hina yutum kasqanki, nispas yutucha kusikusqa.
Etiquetas:
cuento quechua,
perdiz,
willakuy runasimi,
yutu
Suscribirse a:
Entradas (Atom)